गदर चळवळ

स. १९१३ त अमेरिकेंत ‘हिंदी असोसिएशन’ ही संस्था स्थापन केल्ली. आपल्या प्रचार कार्याखातीर हे संघटनेन एक सातोळें सुरू केलें. ताचें नांव ‘गदर’. इंग्लीश, हिंदी, बंगाली, मराठी, उर्दू आनी पंजाबी (गुरुमुखी) भासांनी तें उजवाडाक येतालें. तातूंतल्या लेखांचो प्रभाव विदेशांतल्या भारतीय लोकांचेर जालो आनी तांच्यात थोडी जागृताय जाली. हाची प्रेरणा घेवन कांय काळाउपरांत भारताभायर रावपी भारतीयांनी एक संघटित चळवळ उबी केली आनी हे चळवळीक ‘गदर’ हें नांव दिलें.

विसाव्या शेंकड्याचें सुर्वेक नोकरीधंद्याच्या निमतान कांय भारतीय लोक अमेरिका आनी कॅनडांत गेल्ले. विदेशांत तांकां कमी पांवड्याची सुवात मेळ्ळी. परकी राजवटीसकयल राविल्ल्यान आपल्या तशेंच परकी देशांनी बरी वागणूक मेळना, अशें तांका दिसलें. ब्रिटिशांचे गुलामगिरींतल्यान मुक्त जावन स्वतंत्र राश्ट्र स्थापन करतकच ह्या जाचांतल्यान सुटका जावन मानान जियेवंक मेळटलें, अशें तांकां दिसलें. देखून, ब्रिटिशांक भारतांतल्यान धांवडावप हो ‘हिंदी असोसिएशन’ चो आनी ‘गदर’ सातोळ्याचो हेत जालो.

गदर (गधर) ह्या पंजाबी शब्दाचो अर्थ बंड. हें बंड भारतांतले ब्रिटीश सत्तेआड आशिल्लें. ह्या उठावाखातीर १ नोव्हेंबर दिसा ‘गदर’ नांवाचो राजकी पक्ष अमेरिकेंत स्थापन केलो. हे संघटनेंत चडशे शीख आशिल्ले. सोहनसिंग भक्न, लाल हरदयाल, काशिराम हे संघटनेचे मुखेल फुडारी आशिल्ले. हरचरण दास, पृथ्वी सिंग, आझाद, लाहिरी ज्योतिंद्रनाथ, पांडुरंग सदाशिव कानजोगे, अमरसिंग, कर्तारसिंग, सचिंद्रनाथ सन्याल हांणी भारतांतले हे चळवळींत मुखेल भूमिका केली.

खानखोजे आनी पं. काशीराम हांणी हरदयाळाच्या पांच वर्सां पयलीं अमेरिकेंत गदरचें कार्य सुरू केल्लें. खानखोजे टिळकाक मेळून विदेशांत गेल्लो. जपानांत स्फोटक द्रव्यांचे कृतीचें शिक्षण घेवन तो सॅन फ्रॅन्सिस्कोच्या मिलिटरी अकॅडमीत गेलो आनी ताणें पदविका घेतली. थंय ताका सुरेंद्र मोहन, खगेंद्रचंद्र, तारकानाथ दास आनी हेर क्रांतीवीर मेळ्ळे.

शस्त्रास्त्रां आनी दुडू एकठांय करप, बाँब तयात करप, जुलमी ब्रिटीश अधिकाऱ्यांचो खून करप हे मार्ग आपणावचे अशी तांची धारणा आशिल्ली. पूण अशे पध्दतीन क्रांती करपाक हे संस्थेकडेन संघटन, फुडारपण आनी डावपेच हांचो अभाव आशिल्लो. संघटनेची वैचारीक बसका लोकांमेरेन जाय तशी पाव नाशिल्ली.

भारतीय फौजेंत आनी लश्करांत देशभक्ती निर्माण करप, हाचेर गदर चळवळीन भर दिलो. चळवळींचें जाळ अमेरिका, सिंगापूर, ब्रह्मदेश, बलुचिस्तान, चीन, इराण, जपान, जर्मनी, जावा, मानिला, शांघाय, हाँगकाँग मेरेन पातळिल्लें. प्रचाराक आनी प्रहारक अशे ताचे दोन विभाग आशिल्ले. प्रचारक विभाग ‘गदर’ सातोळ्याचें काम पळेतालो जाल्यार प्रहारक विभाग रेल्वे स्टेशन. तारायंत्रां, पोलिस ठाणीं, लश्करी केंद्रां हांचेर गुप्तपणान घुरयो घालपाची येवजण आंखतालो.

१९१४ त पयलें संवसारीक म्हझुज सुरू जालें आनी ‘हिंदी असोसिएशन’ चे कांय लोक बोटींतल्यान भारतांत आयले. हे लोक देशाखातीर कसलेय त्याग करपाक तयार आशिल्ले. ‘तोशा मारू’ आनी ‘मशिमा मारु’ ह्या दोन जहाजांतसून हे लोक भारतांत आयले. ‘कामा गाटा मारु’ ह्या जहाजांतसून भगवान सिंग, महंमद बरकतुल्ला, सोहन सिंग, भक्न, बलवंत सिंग हे फुडारी आनी हेर गदरवादी भारतीय किनाऱ्याचेर देंवलें. तांका थंय रोखडीच अटक जाली. कांय जाणांची पोलिसांवांगडा चकमक जाली. थोड्यांचेर आरोप दवरुन खटले जाले. २८ जाणांक फांशी आनी हेरांक दीर्घ मदुतीची ख्यास्त जाली.

भारतांत आयिल्ले शूर, धाडसी आनी एकचाराचो सोपूत घेतिल्ले ‘बंडखोर’ गदरवादी ल्हान ल्हान गट करून गुप्तपणान काम करपाक लागले. भारतांतद गदरवाद्यांक संघटित करपाचे यत्न रासबिहारी घोष हाणें केले. शस्त्रां तयार करप, गरज पडल्यार सशस्त्र दरोडो घालून पयसो एकठांय करप, सैनिकांचे छावणींत वचून सैन्य फोडप, बाँब तयार करप हीं कामां ‘गदर’ चे सभासद करताले. स्वातंत्र्य चळवळींतल्या भूंयगतांक मदत करपाचें काम लेगीत तांणी केलें. फिरोजपूर खजिन्याचे लुटींत सात जाण गदरवादी फांसार गेले.शेंकड्यांनी लोकांक अटक जाली. लाहोर कटांत २४ जाणांक फांशीची ख्यास्त जाली.

सॅन फ्रॅन्सिस्को हें गदर संघटनेचें मुखेल केंद्र आशिल्लें.सुर्वेक हरदयाल सिंग हो संघटनेचो चिटणीस आसिल्लो. ताचे फाटल्यान सोहनसिंग भक्न हो संघटनेचो चिटणीस जालो.‘हिंदी असोसिएशन’चो मुखेल फुडारी रामचंद्र अमेरिकेंत स्थापन केल्ल्या युगांतर आश्रमाचो मुखेल म्हूण काम पळेतालो. रासबिहारी घोष समन्वयाच्या कार्याक व्हडलेंशें यश आयलेंना. स्वराज्याखातीर उर्बेन काम करपी हे क्रांतीकारक संघटनेक भारतीयांनी व्हडलोसो प्रतिसाद दिलोना. क्रांतीकारक संघटनांचें कार्य यशस्वी जावपाक पोशक अशें वातावरण भारतांत त्या वेळार निर्माण जावंक नाशिल्लें आनी ताका लागून मुळांतूच असंघटित आशिल्ल्या स्वातंत्र्यप्रेमी शीख लोकांचे हे संघटनेक फाव तें मार्गदर्शन न मेळिल्ल्यान आनी कार्यक्रम, दिशा, फुडारपण हांचो अभाव आशिल्ल्यान ही पक्षसंघटना चड वावर करूंक शकलीना. रौलट हाचे अध्यक्षतेखाल भारतीय क्रांती चळवळीचो इतिहास तयार करपाची समिती बसली (१९१८). तातूंत हे चळवळीचो १९१७ मेरेनचो इतिहास आसा.