हिंदूच्या देवता-विश्वातलो एक शिवगण वेताळ

भूतनाथ हे ताचे एक पर्यायी नांव जावन आसा. आग्यावेताळ, ज्वालावेताळ आनी प्रलयवेताळह्या नावांनी ताकां वळखूवप जातां.ज्या तरेन प्राचीन साहित्यान वेताळाची जी वर्णना आयला ती म्हटल्यार रागीश्ट दोळ्याचो आनी रक्तमांस खावपी शस्त्रधारी आनी महाकाय असो. वेताऴाक आमी शिवगण म्हण्टात. वेताळाचें पृथ्वीचेंर येवपाचें कारण म्हटल्यार, शिवपुराणान आमकां अशें मेळटा की तो मुळात शंकरपार्वतीचो व्दारपाल आसलो. एकदा ताणें पार्वतीक भायर येवपाक दिवक ना म्हणून तिने ताकां शाप दिलो की वेताळ या नावांन तू जल्म घेतलो, म्हणून तो वेताळ या नावांन जल्मांक आयलो. कालिकापुराणान आमकां अशें मेळटा की वेताळ हो पृर्वजल्मान भृंगी आशिल्लो. ताचो भाव महाकाल. शापा मेऴील्यान ताच्यांनी पृथ्वीचेंर वेताळ आनी भैरव म्हण चंद्रशेखर राजाची राणी तारावतीचें पूत म्हण जल्म घेतलो. तारावतीक ते शंकरापासून जाले. जेन्ना हे दोगूयजाण तप करपाक अरण्यांत गेले तेना वसिश्ठ ऋशिच्या कृपेन ताकां शिवदर्शन घडलें आनी काम्य़ाख्या देवीच्या आग्रहान ताकां शिवगणात स्थान मेऴले.काय गावांन ताची कुलदेवता वा ग्रामदेवता म्हण ताची पूजा जाता.वेताळाची म्हूर्त ही काश्टाची, पाशाणाची वा तांदळाची लेगीत मेळटा. भूता काडपाक ग्रामीण वाटारांनी वेताळाचे आवाहन करतात. वैशाख, मार्गशीर्श आनी माघ म्हयन्यात ताचें उत्सव जाता. तशेंच शंकराच्या अकरा रूद्रगणां मदलो एक रूद्रगण जावन आसा.

गोंयान वेताळाची नावां अशी आसात :- वेतोबा, बेतोबा, वेताळ, बेताळ, भूतनाथ, आग्यावेताळ अशें तरेची नावां गोंयात आमकां पळोवपाक मेळटा. सातवाहनाचो संबध वेताळाकडे.सातवाहनान गोंयचेंर ४६० वरसा राज्य केले. हे सातवाहन जय जय पावले थंय ताच्यांनी वेताळाची देवळा बांधली.

वेताळाविशी ग्रंथ :- वेताळ पंचवीशी  :- प्राचीन महाराष्टान’ या ग्रंथान वेताऴ पंचवीशी नावांच्यो कथासंग्रहाची नोंद मेऴटा.या कथासंग्रहान त्रिविक्रमसेन नावांच्या प्रतिश्टित राजाक वेताऴान २५ कथा सांगलेल्यो मेळटा. अशें म्हण्टात की सातवाहनानी पैठणातल्या राज्यसतेमरेन वेताळ वा बेताळ देवतेक म्हत्व दिला. आनी तांच्यानी तिका आपली कुलदेवता मानल्या.

वेताळपंचविशतिका :— हो संस्कृत भाशेंतलो एक प्राचीन कथासंग्रह जावन आसा, वेताळपंचविशी म्हण तो मराठीन वळखतात. वेताळान सांगलेल्यो २५ कथा मेळटात. या कथाचें एकूण ५ पाठ मेळटात. सगळ्यांन पोरने दोन पाठ मेळटात. क्षमेंद्रकृत बृहत्कथामंजरीच्या आनी सोमदेवाच्यो कथसरित्सागरच्या कश्मिरी संहितेवयल्यान मेळटा. हे दोनूय ग्रंथ अकराव्या शतमानातलें जावन आसा. ह्यो सगळ्यो कथा वैविध्यतायेन भरलेल्यो आसा. विक्रमादित्य हो सातवाहन राजघराण्यातलो ७ वो राजा. राजसत्तेचो कालखंड इ.स.पूर्व १५०. ताकां लागून वेताळपंचविशीतलो विक्रमसेन होच विक्रमादित्य.सातवाहनाचो कुलदेव म्हणून वेताळदेवतेवांगडा चड जवळिक सादपाक पावलो.

कुलदेवता मानपी गोंयातली घराणी :- गोंयात सावंत नावांचे उपनाव लावपी लोक मेळटा, हे सांवत म्हटल्यारुच सातवाहन.सात्वत – सतीयपुत्र – सातव – सातवाहन – सांवत.आयज गोंयात हे लोक मोठ्या प्रमाणात मेळटा. तांची कुलदेवता वेताळ वा बेताळ आसा. तशेंच हळर्णकर (तारी), चोपडेकर हे क्षत्रिय मराठा समाजातल्या लोकाचो कुलदेव वेताळ आसा. तशेच दैवज्ञ ब्राह्मण समाजातले शिरोडकार लोटलेकार,नासनोडकार आनी सारस्वत ब्राह्मण समाजातल्या, शेणवी, कामत,पै आंगले आनी प्रभु कुळांचो कुलदेव वेताळ जावन आसा.मांडवी न्हंयच्या कडेक आसल्या कारणान ताच्या पलतडी पुर्तुगेजाचे बेट आशिल्लें.

आमोणे गांव गोंयातल्या दिवचल म्हालतलो मांडवी न्हंयच्या कडेर वसलेलो हो आमोणे गांव. ह्या गांवात आमकां तरेक देव-देवताची देवळां पळोवपाक मेळटा. श्री. शांतादुर्गा (सातेर) हागांसल्ली आदिमाया जावन आसा. तशेंच हागांसर घाडी आनी जल्मी हाकां गावं वसोवपी वागंडी अशें म्हण्टा शांतादुर्गा ही तांची कुलदेवता ताकां लागून ताकां प्रतेक देवकार्यात आनी धार्मिक उत्सवात पयलो मान दिवप जाता.तशेंच हागां बेताळाचें देवूळ मेळटा हागां बेताळाची मूर्त सात फूट उचायेची मेळटा. ह्या देवळात एकूण आठ पुजारी आसा ते अशें आसात :- सावंतपुजारी, गावंस, परब, सिनारी, फडते, भगत, गावठणकर, च्यारी. तशेंच सावयवेरेचे सरदेसाय, शेणवी, आमोणकार, फडतें, गावठणकर प्रभुदेसाय, सिनारी, परब हे गावकर जावन आसा. तशेंच ताची पाचं वागंड्यामदी विभागणी करता. तशेंच ‘नैध्रुव’ गोत्रातले आसा ताकां पयलो मान दिवप जाता. तशेंच हे महाजन कोमुनीदादाचे सद्यस्य जावन आसात.आमोणे गावांत भुईकोट किल्लो आसलो, ताचें मुळ नांव ‘कानडी कोट’ आयज तो मातयेभरवण जाला. आयज थंय घोड्याचें पागांचे अस्तीती मेळटा. सातवाहनाचे संबंद आमोणेकडे  :- सावंतवाडीचे खेम सावंत भोसले हाचें राजवटीच्या काळांत आमोणे गावांचो संबंद घट आशिल्लें.1708 पयली आमोणेचो भुईकोट किल्लो सावंतवाडकरच्यानी ताब्यान घेतलो. 1705 पुर्तुगेजाचो दोळो या किल्ल्याचेर गेलो. त्या वेळार खेम-सावंताकडे हो किल्लो आशिल्लो. आनी हो किल्लो पुर्तुगीजाच्या हल्ल्यापासत सादुर रावपाक आमोणे गावाची संरक्षण करपाक लागोन मांडवी न्हंयत नाकेबंदी केल्ली. सावंताचेर अचानक हमलो केल्यान पुर्तुगेजानी हो किल्लो ताब्यान घेतलो. मागीर खेम-सावंताच्या तावडेतल्यान कायमचो सुटावो करपाक लागोन पुर्तुगेजानी हो किल्लो जमीनदास्त केलो.जेन्ना बाटाबाटीच्या काळांन धर्मिकरण जाताले तेन्ना देवळा मोडप जाताली तेन्ना पुर्तुगेजानी बेताळाची म्हूर्त बेताळभाटी हांगासर सार्वजनीक थळार व्हरून उदक काडपाक पायापोना घातली. मागीर गोंय मुक्ती उपरांत ती म्हूर्त पुरीभिलेखा संग्रहालयात दवरल्या.

संदर्भ वळेरी :-

१.Goa’s Hindu Temples And Deties- Rui Gomes Pereira.

२.The History and Inscription of satvahanas- Dr. V. V Mirasi

३.ऊँ शिल्पकार :- सौ. शिल्पमाला नागवेकर

४.मराठी विश्वकोश खंड- १७,

५.मराठी संस्कृती कोश खंड - ३‚९‚६,२,५