अरबस्तान

हाचे दक्षिणेक अरबी दर्या आनी एडनचें आखात (Gulf). अस्तंतेक तांबडो दर्या आनी सिनाय द्वीपकल्प, उदेंतेक इराणचें आखात, आग्नेयेक ओमानचें आखात आनी उत्तरेक जॉर्डन आनी इराक हे देश आसात. उत्तरेवटेन अरबस्तानचें वाळवंट खंय सोंपता . आनी सिरिया- इराकचें वाळवंट खंय सुरू जाता हें सांगप कठीण आसले तरी कुवेत आनी सौदी अरेबियाच्या उत्तर शीमे मेरेन अरबस्तानाचो व्दीपकल्प पातळला अशें मानतात. अरबस्तानाची चडांत चड लांबाय 1,930 किमी., रुंदाय 2,090 किमी. क्षेत्रफळ 25,90,000 चौ. किमी. अरबस्तान आनी आफ्रिका खंड सिनाय व्दीपकल्पाक लागून एकामेकांक जोडल्यांत. दक्षिणेवटेनचो सोकोत्रा जुंवो राजकी नदरेंतल्यान न्हय तर मनीसशास्त्राचे नदरेंतल्यान अरबस्तानाचोच एक वांटो जावन आसा. राजकी नदरेंतल्यान सौदा अरेबिया, येमेन, मस्कत आनी ओमन, दक्षिण येमेन, ओमनच्या वाठारांतलीं अमीर राज्यां जांकां म्हणटात अशीं सात ट्रुशियल राज्यां, कुवेत, बाहरीन आनी कतार हांचो अरबस्तानांत आस्पाव जाता.

अरबस्तान हो एक व्हडलो पठार वाठारी आसा. हाच्या अस्तंत, दक्षिण आनी आग्नेय शीमेलागीं ऊंच पर्वताच्यो वळी आसात. हें पठार सामक्या पोरन्या फातरांचे आसा. जमनीपोंदच्या घडणुकांक लागून ह्या पठाराच्या अस्तंतेक दोंगर तयार जाले आनी तो वाठार वयर सरिल्ल्यान उदेंते वटेन देंवती तयार जाली. उत्तरेवटेनचो सिरहान वाठार हो सुमार 300 मी. खोल, ३२० किमी. लांब आनी ३२ ते ४८ किमी. रुंद आसा. हनिफा, रीमा, दवासिर हेय वाठार अशेच तयार जाले असें मानतात. तांबड्या दर्या देगेक तिमाहा म्हणटात. हे दर्यादेगेची चडांच चड रुदांय मदल्या वाठारांत ८० किमी. आसा. तिका तेंकून आशिल्ले दोंगरावळीचे तीन वांटे जातात. उत्तरेवटेनचो हेजॅझ (चडांतचड उंचाय सुमार 2,890 मी.), ताचे दक्षिणेवटेनचो असीर (2,750 मी.) आनी दक्षिणेवटेन सामके कुशीक येमेन (3,650 मी.) ह्या देंगरानी मक्का आनी मदीनाच्या लागीं पाजो आसात आनी त्या मार्गांतल्यान तांबड्या समुद्रावरवीं येरादारी चलता. अरबस्तानाचे दक्षिणेवटेनच्या दोंगरांक कौर ह्या नांवान वळखतात. आग्नेय वाठारांतलो जबल अल् अरव्दर (सुमार 2,986 मी.) हो इराणांतल्या झॉग्रोस पर्वताचोच एक फांटो जावन आसा.

पठाराचो भितरलो वाठार सुमार ६००-९०० मी. उंचायेचो आसा. हो चडसो वाळवंटांनी भरला. मदींमदीं स्टेप्स सारके तणाचे वाठार दिसून येतात.

उत्तर वाठारांतल्या अकाबाच्या आखाता सावन जाफ ते कुवेत अशी आडी मारीत जाल्यार हे आडयेचे उत्तरेवटेन सपाट मेकळो मळांचो वाठार आसा. हातूंतलो कांय वाठार तणाचो जाल्यार उरिल्लो रेंवेन भरला. हाका ‘बडिएत पश् शाम’ म्हळ्यार उत्तरेवटेटो तणाचो वाठार अशें म्हणटात. हाचे दक्षिणेक म्हळ्यार जावफ आनी हायल ह्या शारांच्या मदल्या वाठारांत ‘नफूद’ हें अरबी नांव आशिल्लें वाळवंट आसा. हाचोच एक अशीर कुडको रियाधच्या उदेंतेक दक्षिण- उत्तर 1,300 किमी. पातळिल्लें वाळवंट म्हळ्यार दाहना. ताचे उदेंतेक इराणच्या आखाताक तेंकून आशिल्ली दर्यादेग आसा. ह्या वाठारांत साव्या उदकाच्यो झरी आनी बांयो आशिल्ल्यान लोकवस्तीचें प्रमाण चड आसा. हांगा सांपडपी तेलाक लागून हांगा बंदरीं बांदल्यांत. दक्षिणेवटेन ‘रब-अल्-खली’ (शून्यालय) नांवांचें भयांकृत वाळवंट आसा. ताका फाव सारकेंच हें नांव आसा. नफूद आनी रब-अल्-खलीच्या मदीं अस्तंतेक आशिल्ल्या वाठाराक ‘नेज्द’ म्हणटात. हांगा वाळवंटा वांगडाच हरयाळेचे वाठार आसात आनी हेर वाठारां कडेन तुळा करीत जाल्यार हो वाठार बरोच पिकाळ आसा. शिंयाच्या तेंपार हांगा केन्ना केन्नाय पावस पडटा आनी सगळेवटेन हरयाळी वाडटा. हे हरयाळेचेर अरब लोकांच्यो बोकड्यो, मेंढरां आनी ऊंट हांचें कांय दिसां खातीर पोट भरता.

अरबस्तान सामको गरम आनी सुको वाठार जावन आसा. गिमांतलें तापमान केन्नाकेन्नाय 45° से. मेरेन पावता. वर्सांतल्यान चडांतचड ८-१० सेंमी. पाव,स पडटा. वाळवंटांतल्या वाटारांनी केन्नाय चुकून पावस आनी करे पडटात आनी न्हंयांक आनी व्हाळांक हुंवार येता. फाटोफाट तीनचार वर्सां पावसाची सुलूस लेगीत केन्ना केन्नाय लागना, पूण दक्षिण आनी नैऋत्य वाठारांत मोसमी वाऱ्याक लागून ५० ते १०० सेंमी. पावस पडटा आनी ताचो शेतवडी खाचतीर उपेग जाता.

न्हंये सारको एकूय उदकाचो प्रवाह अरबस्तानांत ना. पूण पूर्विल्ल्या काळांत व्हांवपी आनी आतां सुकून गेल्ल्या न्हंयाच्या पात्रांतल्यान केन्नाय आयिल्ल्या हुंवाराचें उदक व्हांवन वता. ह्या पात्रांक वाडी म्हणटात. ह्या वाठारांत भुंयेच्या पोटांत उदक सामकेंच उमें मेळटा. ह्या वाड्या वेल्याव पूर्विल्ल्या काळांतले लमाणी आनी यात्रेकरुंचे पंगड हांचे मार्ग थारावंक मेळटात.

पावसाचें सामकेंच उणें प्रमाण आनी जमनींतली खारसाण हाका लागून अरबस्तानांत व्हडले रुख नात. ल्हानसान झोंपाकूच हांगा झाडांची सुवात मेळ्ळ्या. दक्षिण वाटारांत आनी चिखलाच्या जाग्यांचेर गंव, बार्ली (सवाद) कड्डणां आनी कांय जाग्यांचेर तांदूळ पिकता. येमेनांत पावसाचें प्रमाण त्या मानान बरें आशिल्ल्यान आनी हेर वातावरणाक लागून काफये रोंपयो जातात. मोचा बंदरांतल्यान काफयेची निर्यात जाता. खाजूर हें हांगाचें म्हत्वाचें पीक. खाजराच्यो शंबरांवयर जाती आसात आनी सगळ्यांत बरो खाजूर ओमान आनी मदीनाच्या वाठारांत जाता. ऊद, हिराबोळ, लजेझाड, बाभळीचे कांय प्रकार, कोरफड (Aloe Vera), कणेर,झाऊ, (athel tamarisk) हा वनस्पत आनी वांटकुळे अळूंब सगळेवटेन जातात. अरबस्तानांत भाज्यो चडशो जायनात, पूण डाळींब, जर्दाळू, लिंबू, काळंगां, केळीं, सफरचंद, बदाम ह्या सारकीं फळां जातात.

बिबटो वाग, चित्तो, तरस ही रानवटी मोनजात आनी सुणो, माजर, बोकड्यो, मेंढरां, गाडव, घोडो, उंट ही पोसपाची मोनजात हांगा आसा. गरूड, माळढोक, ससाणो, शिकरा, हुप्पी (मेस्तसुकण्यावरी दिसपी), चंडोल, नायटिंगेल, पारवे, तित्तीर हीं सुकणीं हांगा सगळे कडेन दिश्टी पडटात. तोळांचे चोमे अरबस्तानांत बरेच सांपडटात. गांचो खावपांतय उपेग जाता. घोडो आनी उंट हे प्राणी अरबांक खूब आवडटात. अरबी घोडे जगांत सगळ्यांत नांवाजिल्ले आसात. अरबांची जीण उंटाक लागून बरीच सोपी जाल्या. उंटांच्यो तरेकवार जाती आनी पिरायेप्रमाण जावपी अवस्था दाखोवपी सुमार एक हजार उतरां अरबी भाशेंत आसात. हाचे वेल्यान हांगाच्या लोकांक उंटाचें म्हत्व कितलें आसा तें समजून येता. पट्यापट्यांचे विखयाळे पाणसोरोप हांगा आसात. बांगडे, ट्युना, पोर्गी, ताल्ले, ह्या सारकें नुस्तें, खुबे, मानगीं आनी कांय प्रमाणांत देवमाशेय हांगा दिश्टी पडटात.

पुर्विल्ल्या काळांत अरबस्तानांत बांगरा-रुप्याच्यो खणी आशिल्ल्याचें सद्याच्या अवशेशांवेल्यान दिसता. हेजॅझांतल्या पोरन्या खणींतल्यान भांगर-रुपें हीं खनिजां हालींच वयर काडलीं. इराणचें आखात पयलीं मोतयांच्या उत्पादना खातीर नामनेचें आशिल्लें. पूण १९३० उपरांत जपानी कृत्रिम मोतयांच्या प्रसाराक लागून अरबस्तानांत मोतयांचें उत्पादन फाटीं पडलें.मात इराणी मोतयांच्या मोलाक लागून फुडाराक ताका बरेंच म्हत्व येवपाची शक्यताय आसा. विसाव्या शेंकड्यांत अरबस्तानाचें म्हत्व हांगाच्या तेला सांठवणीक लागून वाडलें. १९३२ वर्सा बाहरीनच्या वाठारांत तेल मेळ्ळ्या उपरांत अरबस्तानांत तेल सोदपाच्या कामाक नेटान सुरवात जाली. फुडल्या कांय वर्सां भितरच कुवेत, कतार, साउदी अरेबिया सारक्या वाठारांनी तेल सांपडलें.जगांतल्या वट्ट तेलसांठवणींतलें सुमार 35% तेल अरबस्तानांत आशिल्ल्याचो अदमास आसा. हांगा तेला वांगडाच सैमीक वायूचीय व्हड सांठवण आसा. हालींच्या काळांत सामक्याच कमी प्रमाणांत ह्या वायूचो उपेग जाता. बऱ्याच व्हड प्रमाणांत भांडवल घाल्यार ह्या वायूचो पुरायपणान उपेग करूमक घेवंक मेळटलो. ह्या दोन सैमीक गजालीमंक लागून जगाच्या राजकारणांतय अरबस्तानाक बरेंच म्हत्व मेळ्ळां.

इतिहासः

सामक्या पोरन्या अरबस्तानाची चडशी म्हायती मेळना. विंक्लर आनी चेटॅनी हांच्या मताप्रमाण सेमिटीक वंशाचे मूळ थळ हांगा आशिल्लें. पूण हें मात सगळ्यांक मानवना.पूर्विल्ल्या काळांत हो देश सामको पिकाळ आशिल्लो. ल्हव ल्हव मध्य अरबस्तानांतल्यो न्हंयो, झरी, सुकून गेल्या उपरांत थंय वाळवंट निर्माण जालें. उणें उत्पादन, लोकसंख्येची वाड ह्या गजालींक लागून हांगाचें लोक सिरिया, मॅसोपोटेमिया ह्या लागसुल्ल्या पिकाळ वाठारांनी रावंक गेले आनी सिरियन, कॅननायत, ऑरेमियन, फिनीशीयन, हिब्रु अशीं तांकां नांवां मेळ्ळीं.अरबस्तानांतल्या दंतकथां प्रमाण मुळाव्या अरबांचे उत्तर आनी दक्षिण अशे दोन पंगड आशिल्ले. बायबलांतल्या ‘जेनेसिस’ (Genesis) अध्यायांत ‘शेम’ नांवाच्या मूल पुरसा सावन ह्या दोन पंगडॆचा रचणूक जाली अशें म्हणटात.

इ.स. पयलीं १० शेंकड्यांतलें सबा (बायबलांतलें शीबा) हेंच दक्षिण अरबस्तानांतलें पूर्विल्लें राज्य आसूं येता. इ. स. पयलीं ७५० च्या तेंपार सबाच्या राजानमारिब धरण बांदलें. ताका लागून शेतवड आनी वेपार हांची उदरगत जाली. फुडें सबाची सत्ता हिम्यरायट जमाती कडेन गेली. हांचो निमाणो राजा धुनुवास हाणें यहुदी धर्म आपणायलो आनी बायझांयटानांतल्या रोमन किरिस्तांव सम्राटान ज्यू लोकांचेर अत्याचार केल्ल्यान ताणें अरबस्तानांतल्या किरिस्तांवां आड झूज उबारलें. फुडें हिम्यरायट सत्ता सोंपून येमेनांत किरिस्तांव राज्याची थापणूक जाली. पूण कांय तेंपान हातूंतलो बरोच वाठार इराणचे सत्तेखाला गेलो.

सबा सोडून हालींच्या उत्तर येमेनांतलें मा-इन (मईन) म्हळ्यार पयलींचें कर्नाव हांगा मिनियन जमातीचें, तिम्ना हांगा कातावानियन जमातीचें, शाबवाह हांगा हथ्रामौत आनी झुफार हांगा हिम्यर जमातीचें राज्य चलतालें. हांचेर मुखेल शासक म्हळ्यार वंश परंपरे प्रमाण सत्तेर येवपी राजा आसतालो. ताका बुद्द दिवचे खातीर जाणकारांचें मंडळ आसतालें. पयलींचे अरब विंगड विंगड देव-देवतांक मानताले. देवळां म्हळ्यार समाजीक जिविताचीं म्हत्वाचीं केंद्रां आशिल्लीं आनी देवळांचें उत्पन्न बरेंच चड आशिल्ल्यान गिरेस्त पुरोयतांचो हांगा शेक चलतालो.

दक्षिण अरबस्तानाच्या मानान पूर्विल्ल्या मध्य आनी उत्तर अरबस्तानाविशींची म्हायती सामकीच उणी आनी अस्पश्ट आसा. इ. स. पयलींच्या आठव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दांत ‘आरिबा’ ह्या नांवांन नामनेक पाविल्लीं बेदूईन पंगडाची कितलींशींच ल्हान राज्यां मध्य आनी उत्तर अरबस्तानांत अस्तित्वांत आशिल्लीं. ताचे उपरांत सुमार स शेंकड्यांनी दीदन, लिह्यान, नाबाता (हालींचे दक्षिण जॉर्डन) आनी पामिरा ह्या राज्यांचो जल्म जालो. सुर्वेक नाबाताचे रोमन सम्राटा कडेन समजीकायेचे संबंद आशिल्ले. फुडें ते इबाडले आनी पयल्या शेंकड्यांत सम्राट ट्रेजन हाणें नाबाता रोमन साम्राज्याक जोडून ताका पॅलेस्टिना टर्टिया हाणें नांव दिलें. पामिराचेय रोमना कडेन इश्टागतीचे संबंद आशिल्ले. थंयचो राजा उदीने हाणें सम्राट गॅलिईनस हाका इराणा आड पालव दिलो. ताका तस्त्रीप म्हूण गॅलिईनसान पामिराच्या स्वतंत्र राज्याक मान्यताय दिली. उदीनेच्या मर्णा उपरांत ताची बायल झैनब ही राज्याचो कारभार पळोवंक लागली. तिचो हावेस बरोच व्हड आशिल्लो. आपलो चलो वाह बल्लात हो प्रतिसम्राट आशिल्ल्याची तिणें घोशणा केली, तेन्ना सम्राट ऑरिलियस हाणें पामिराचेर घुरी घालून तें राज्य नश्ट केलें आनी झैनबाक रोमाक व्हरून बंदखणींत उडयली.

चवथ्या शेंकड्याच्या शेवटाक अस्तंत अरबस्तानांतले खुश्कीचे वेपारी मार्ग फाटीं पडून तांबड्या दर्यांतल्यान वेपार जावंक लागलो. मारिब धरण फुटलें आनी उदक नाशिल्ल्यान सगळे वटेन वाळवंट पातळ्ळें. लोक हेडग्या जमातीचें जिवीत जियेवंक लागले.बेदूईन जमातीच्या नेमा प्रमाण ह्या हेडग्या जमातींत मनशाक म्हत्व नासून पंगडाक आशिल्लें. जमातीची जीण गोरवां-मेढरां आनी लुटीचेर चलताली. तणाचीं मळां, वाळवंटांतली उद्यानां हांचेर सगळ्यांचोच हक्क आसतालो. जमातीच्या मुखेल्याक ‘सय्यद’ नाजाल्यार ‘शेख’ म्हणटाले. जमातींच्या मताप्रमाण ताका कारबार चलोवचो पडटालो. ताका वेंचून काडपाचो अधिकार जमातींतल्या जाण्ट्या मनशां कडेन आसतालो आनी सादारणपणान खाशेल्या कुटुंबांतल्यानच शेख वेंचून काडटाले. शेखाक बुद्द दिवचे खातीर अणभवी मनशांचें मंडळ आसतालें. ताका मजलीस म्हणटाले. ह्यो अरबी जमाती विंगड विंगड सैमीक शक्तींची पूजा करताल्यो. तांच्या सगळ्यांत उंचल्या देवाक ‘अल्ला’ (अल्लाह) जाल्यार मुखेल आनी हेर देवांक ‘मनात’, ‘उज्जा’ आनी ‘अल्लात’ अशें म्हणटाले.

अशा हेडग्या जमातींतली एकाद्री जमात खंयच्याय वाळवंटांतल्या हरयाळेच्या जाग्यार रावताली आनी भोंवतणच्या वाठाराचेर सत्ता चलयताली. केन्ना केन्नाय एकाद्रे जमातीची सत्ता दोन वा चड वाठारांचेर चलताली आनी वाळवंटी साम्राज्यां निर्माण जातालीं. पांचव्या शेंकड्यांच्या दुसऱ्या अर्दांत आनी सव्या शेंकड्याच्या पयल्या अर्दांत पातळिल्लें किंदा (किंदह) हें अश्या प्रकारचें साम्राज्य देखीक सांपडलां. वाळवंटांतल्या उद्यानांनी रावपी कांय जमातींनी कांय शारांचीय थापणूक केली. हॅजॅझ प्रांतांतलें मक्का हें असल्या प्रकारचें साम्राज्य. अश्या शारांत दरेक जमातीची मजलीस आनी पाशाणाची देवता आसताली. फुडें फुडें शारांतल्या जमातींचें पवित्र पाशाण एकाच जाग्यार दवरूंक सुरवात जाली. देखीक- मक्का हांगाचें काबा शारांतल्या सगळ्या जमातींच्या मजलिसांच्या प्रतिनिधींची ‘माला’ नांवाची सभा आसताली. ह्या मालांवरवीं शाराचें शासन मुखेल कुटुंबाच्या सुचोवण्यां प्रमाण चलतालें.

अशे तरेन अरबस्तान विंगड विंगड पंगडांच्या ल्हान ल्हान राज्यांनी वांटून गेलो. मात चवथ्या- पांचव्या शेंकड्यां मेरेन तांचो बायल्या जगा कडलो संबंद पुरायपणान तुटूंक नाशिल्लो.विंगड विंगड वाठारांतल्या किरिस्तांव आनी ज्यू लोकांच्या वसाहतीं वरवीं तांच्या मदीं एकाच देवाची कल्पना मूळ धरताली. तशेंच शीमेवयल्या घस्सान (गस्सान) आनी हिरा ह्या बायझंटायन आनी इराणच्या मांडलीक राज्यां कडल्यान नवीं शस्त्रां, लश्करी तंत्र, डावपेच, खाणजेवण, सोरो ह्या गजालींची अरबांक वळख जाली.

६व्या शेंकड्यांत इराण- बायझंटायन झुजाक लादगदून इराणी आखात आनी युफ्रेटीस न्हंयच्या वाठारांतले वेपारी मार्ग संकश्टांत पडले. नवे मार्ग सोदून काडले तेन्ना हॅजॅझ हांगाच्या तायफ, मक्का, मदीना ह्या शारांक म्हत्व आयलें. मक्का शारांत कुरैश जमात बळीश्ट आशिल्ली आनी तांच्या आड आवाज काडपाचें कोणाकच धारिश्ट्य नाशिल्लें.

इस्लाम येवंचे पयलीं खंयचेय सत्तेक अरब जमाती मानी नाशिल्ल्यो. पैगंबरान चडशा जमातींक इस्लाम धर्मांत हाडले आनी तांकां आपल्या शासना खाल दवरले. पूण पैगंबराच्या मर्णा उपरांत (६३२) अरबस्तानांत बऱ्याच वाठारांनी इस्लामी सत्ते आड बंडां जालीं. खलीफा अबू बकर हाणें हीं बंडां चिड्डावन उडयलीं आनी इस्लामी सत्तेचो व्हड प्रमाणांत विस्तार केलो. ताचे उपरांतचो खलिफा पयलो उमर(६३४-४४) हाणें आपल्या धा वर्साचे राजवटींत इजिप्त, सिरिया, इराक, इराण ह्या देशांनी इस्लामचो प्रसार केलो. खलिफा उस्मान हाचे राजवटींत (६४४-५६)कुरैश जमातींतल्या झगड्यांक लागून सगळ्याक लडायेचें वातावरण निर्माण जालें. खून, झुजां हातूंतल्यान शिया आनी सुन्नी ह्या दोन पंथाची थापणूक जाली. दमास्कस हांगाची उमय्या खिलाफत 750 वर्सा काबार जावन बगदादच्या अब्बासी खिलाफतीची थापणूक जाली. तरी पूण अरबस्तानांत शांतताय आयली ना. विंगड विंगड जमातीं मदलें वेगळेचार वाडीक लागून अल् जुलान्दा इब्न मसूद हांचें ओमान हांगा, कारमेथियनांचे उदेंत अरबस्तानांत, हसनच्या वंशजांचें मक्केला हांगा आनी हुसेनच्या वंशजांचें मदीनेला अशा स्वतंत्र राज्यांची थापणूक जाली. कांय काळा उपरांत इजिप्तच्या अय्युबी वंशाची थापणूक करपी सलाउद्दीन हाणें अरबस्तानांतलीं कितलीशींच राज्यां नश्ट करून अय्युबी सत्तेचो विस्तार केलो. अय्युबी वंशा उपरांत मक्का हांगा सुभेदार अली इब्नरसूल हाणें येमेन आनी हेर अरबी वाछारांत रसूल वंशाची थापणूक केली. हें राज्य सुमार दोनशें वर्सां तिगून उरलें. निमण्या अब्बासी खलीफाक मंगोल झुजारी हुलागूखानान मारून उडयल्या उपरांत ह्या रसुली सुलतानान स्वताच खलीफा आशिल्ल्याची घोशणा केली. पूण रसुली घराण्यां कडेन सत्ता चड तेंप उरली ना. १४व्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दांत इजिप्तच्या मामलूक तुर्कांनी अरबस्तानाच्या बऱ्याच व्हड वाठाराचेर शेक गाजयलो. पूण सोळाव्या शेंकड्याच्या सुर्वेक कॉन्स्टँटिनोपलच्या ऑटोमन तुर्कांनी तांचेर जैत मेळयलें. ऑटोमन तुर्कांची सत्ता जरी पयल्या म्हाझूजा मेरेन थिरावली तरीय पुराय अर्थान ह्या वाठाराचेर तांचो शेक नाशिल्लो. येमेन, हेजॅझ, ओमान, अल् हसा ह्या ल्हान राज्यांचो कारभार स्वतंत्रपणान चालूच उरलो.

अरबस्तानांत तर्की सत्तेचो विस्तार जाता आसतनाच १५०८ वर्सा पोर्तुगेजांनी ओमानांचेर जैत मेळयलें. ह्या फुडलीं शंबर वर्सां पोर्तुगेज-डच हांच्या मदल्या झगड्यां भितर सोंपली आनी दोनूय सत्ता फाटीं पडून ब्रिटिश हांगा शेक गाजोवंक लागले.

एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दांत ब्रिटिशांनी अरबस्ताना वटेन बारीकसाणीन पळोवंक सुरवात केली. एडन तांच्या हाताखाला आशिल्ल्यान हिंदुस्तानचे राखणेचे नदरेंतल्यान ह्या वाठाराक तांणी खासा म्हत्व दिवंक सुरवात केली. १८६५ वर्सा ब्रिटिशांनी सौदी अरेबियाच्या राजाक (फैसल) भेट दिवन उलोवणी चालू केलीं. फुडें तुर्कांनी जर्मनीचो पाखो घेवंक सुरू केल्ल्यान तांणी अरबांक पालव दिवपाचें धोरण दवरलें.हे परिस्थितीचो फायदो घेवन १९०२ वर्सा अब्दूल अझीझ हाणें रियाध शाराचेर जैत मेळयलें. पयल्या म्हाझुजा वेळार अरबांचें फुडारपण हेजॅझच्या हुसेनान केलें, आनी म्हाझूज सोंपता सोंपता म्हळ्यार सिरिया, पॅलेस्टायन, इराक हीं अरबी राज्यां अस्तित्वांत आयलीं. ह्या काळांत इब्न सवद हाणें आपली शक्त वाडयली आनी नव्या सवदी अरेबिया राज्याची घोशणा केली.

दुसऱ्या म्हाझुजांत ब्रिटिशांनी अरबी एकचाराचो उलो दिलो आनी ‘अरब लीग’ चे थापणूकेक पालव दिलो. संस्कृतीक आनी अर्थीक मळार जरी ह्या संघान म्हत्वाचें कार्य केलें, तरीपूण अरबी वाठारांची राजकी एकी अजून जावंक ना.

लोक आनी समाजजीणः

अरबस्तानाचे आनी अरबांचे बायबलांतल्या नव्या करारांत संदर्भ मेळटात.

अरब हे लोक सेमिटीक वंशाचे. अरबी भाशा पोरन्या अॅसिरियन, बॅबिलॉनियन, हिब्रू आनी फिनीशयन भाशांक बरीच लागींची आसा. मध्य अरबस्तानांतल्या हेडग्या जमातीक पूर्विल्ल्या काळांत अरब अशे नांव दिल्लें. फुडें दक्षिणे वटेन वचून रावपी आनी शेतवडीचेर जियेवपी लोकांक अरब आनी हेडग्या लोकांक बेदूईन अशीं नांवां मेळ्ळीं. आज अरब म्हळ्यार अरबी भाशा आनी अरबी संस्कृतायेचें दायज मानपी मनीस असी व्याख्या आसा. ते प्रमाण मोरोक्को, आल्जेरिया,ट्युनिशिया, लिबिया, सुदान, इजिप्त, जॉर्डन, लेबनान, सिरिया, इराक, कुवेत, सावदी अरेबिया, बाहरीन, कतार, इराणाच्या आखाताच्या वाठारांतलीं शेखांचीं राज्यां, संयुक्त अमीर राज्यां ओमान, एडन आनी येमेन हांचो अरब- पंगडांत आस्पाव जाता. पूण ह्या सगळ्या देशांनी फकत अरब लोकूच आसात अशें न्हय. कॉप्ट, बर्बर, कुर्द आनी ज्यू जमातीचे बरेच लोक हांगा आसात. हातूंतले ज्यू सद्या इस्रायलांत वचून रावल्यात.

विंगड विंगड अरब देशांतले गिरेस्त, शिक्षित, आनी शारांनी रावपी लेक अस्तंतेच्या देशांतल्या लेकां भाशेन सुट-बूट घालून वावुरतना दिसले तरी चडशे अरब ‘गलबिया’ नांवाचो पोरन्या प्रकारचो सुती, लांब आनी सदळ झगो, पँट, फेझ तोपी नाजाल्यार निळ्या रंगाचें खोमीस, सादी पिजाम, ओढणी आनी बुरखो वापरतात.

धर्मान चडशे अरब मुसलमान आसात पूण तांच्यांत बरेच पंथभेद आसात. कांय रब किरिस्तांव आसात. मूर्तिपूजा करपी बरेच अरब आजूय दिसतात. धर्मावेल्यान तांच्या मदीं झगडीं जातात. आयज हांगा निरक्षरतेचें प्रमाण जरी बरेंच आसलें तरी पूर्विल्ल्या काळांत तांची बरीच उदरगत जाल्ली. वेपाराच्या निमतान कितलेशाच अरबांचो उदेंते कडल्या आनी अस्तंते कडल्या संस्कृतायां कडेन संबंद आयलो. पूण मदल्या काळांत राजकी घडणुकांक लागून हो संबंद वाडूंक पावलो ना. कुटुंब संस्थेक हांगाच्या समाजांत मानाची सुवात आसा आनी कुटुंबाचे अब्रुचो प्रस्न बरोच म्हत्वाचो जाता.

सद्या आंतरराश्ट्रीय वेपारांत बरेच अरब वावुरतात. तांकां लागून व्हड व्हड अरबी शारां आर्विल्ले पद्दतीन वाडटात. पूण ल्हान सान गांवांनी मात वातावरण पोरनेंच आसा. कितलेशाच अरबी शारांनी धातूची कला, विणपाची कला, चामड्याची कला ह्या सारक्यो कलाकुसरी नांवाजिल्ल्यो आसात.

अरबी कलाः

अरबी कलेच्या वाटारांत सादारणपणान पोरन्या काळांतले अरबस्तान, परिसिया, मेसोपोटेमिया, सिरिया, पॅलेस्टायन, उत्तर आफ्रिका आनी आंदालूझीया (मुस्लीम स्पेन) ह्या वाठारांचो आस्पाव जाता. इजिप्त, बाबिलोनिया, आनातोलिया आनी क्रीट ह्या संस्कृतायांतल्या पोरन्या कलां कडेन अरबी कलेचो संबंद आशिल्ल्याचें दिसून येता. इस्लाम आयल्या उपरांत (सातवो शेंकडो) धर्माप्रमाण मूर्तिकला आनी चित्रकला उक्तेपणान आनी संगीत, नृत्य ह्या सारक्यो कला अप्रत्यक्षपणान निसिध्द मानल्यो. ताका लागून अरबी कलेंत इस्लाम पयलींचें आनी इस्लाम उपरांतचें असीं दोन रुपां दिसतात.

इस्लाम पयलींच्या काळांतली अरबी कला निर्मणी नाबाता, लिह्यान आनी हिम्यर ह्या सारक्या अरबी जमातीनीं केली. ह्या काळांतले लोक चंद्राची उपासना करपी आनी जो आनी मुर्ती पूजपी आशिल्ले. ताका लागून सगळ्यो लळीत कली ह्या काळांत निर्माण जाल्यो. तातूंतल्या वास्तुकलेचे अवशेश सांपडटात. तांचेर ग्रीक कलेचो प्रभाव दिसून येता. इस्लाम धर्म आयल्या उपरांत चित्रकला आनी शिल्पकला हांचेर बंधनां पडलीं. अल्लाचें आनी सगळ्या जिवीत मोनजातीचें चित्रण धर्मीक नदरेंतल्यान बंद जालें. पानां, फुलां ह्या सारक्या गडालींक चित्रकलेंत आनी शिल्पकलेंत म्हत्व आयलें. मशीद हो एक नवो प्रकार शिल्पकलेच्या आनी वास्तुकलोच्या मळार उदेवंक लागलो. अरबस्तानांत आपले खाशेले शैलीक लागून नामनेक पाविल्ल्यो असो बऱ्योच मशिदी आनी थडीं आसात. भांगराच्यो वस्ती करपांतय अरब लोक बरेच हुशार आशिल्ले. ते भायर संगमरवरचीं आयदनां, लाकडी दखटे, काशांव, हस्तिदंताच्यो वस्ती आनी हेर कलाकुसर हातूंतल्यान अरब लोकांचे कलेविशीं आशिल्ल्या उंचेल्या पांवड्यावेले रुचीचेर उजवाड पडटा. इस्लाम येवचे पयलीं हांगाचे लोक नाच आनी संगीतातय बरेच फुडें पाविल्ले. दादल्यां वांगडा बायलांय ह्या कलाप्रकरांनी फुडाकार घेतलीं. पूण इस्लाम धर्म आपणायल्या उपरांत तांची ह्या मळाचेर उदरगत जावंक पावलीना.

ग्रीक संगीत कलेतल्यान अरबी संगीताची उदरगत जाली. अरबी संगीताक कुराणाचो न्हय तर पोरन्या इस्लाम धर्मपिसाटांचो विरोध आशिल्लो, तरीपूण कुराण आनी धार्मीक कवनां हातूंतल्यान अरबी संगीत तिगून उरलें. हारुन-अल्-रशीद हाचे राजवटींत (७८६-८०९) संगीताच्या मळार बरींच उदरगत जाली. पर्शियन संगीताचोय हांगाच्या संगीताचेर परिणाम जालो.

हांगाच्या संगीतांत ताल आनी लय हांचो पांवडो बरोच उंच आसा. वाद्यां भितर तंतू वाद्यांक चड म्हत्व आसा. हांगाच्या संगीताचो परिणाम अस्तंते कडल्या संगीताचेर बरोच दिसून येता. भारतीय संगीतांतल्या ‘राग’ पद्दती कडेन ह्या संगीताचें लागींपण स्पश्टपणान जाणवता.

भाशा आनी साहित्यः

सेमिटिक भाशा चोम्यांच्या चार शाखांतली अरबी ही दक्षिणे वटेनचे शाखेची भाशा आसा. हिम्यरितक आनी इथिओपिक ह्योय हेच शाखेच्यो भाशा. फिनिशयन आनी हिब्रु हांचो आस्पाव अस्तंत शाखेंत, आरामायकचो उत्तर शाखेंत आनी अकेडिय नाजाल्यार अॅसिरो-बाबिलोनियनचो आस्पाव उदेंत शाखेंत जाता.

आज ही भाशा चडशी साउदी अरेबिया, सिरिया, इराक, पॅलॅस्टायन येमेन. एडन, इजिप्त, लिबिया, ट्यूनिशिया, आल्जेरिया, मोरोक्को, माल्टा ह्या वाटारांनी उलयतात. अरबी भाशा उलोवपी लोकांची संख्या बारा कोटी सुमार आसा.

साहित्यीक आनी उलोवपाची अरबी हातूंत म्हत्वाचो फरक आसा. इस्लाम येवचे पयलीं सुमार देडशीं वर्सा साहित्यीक अरबीचो वापर चालू जाल्लो. जे जमातींत महमद पैगंबर जल्माक आयले, त्या कुरैश जमातीच्या लेखकांनी आनी हेर कांय लोकांनी ती काव्यांत वापरली आनी तिका प्रतिश्ठा मेळोवन दिली. फुडें कुराणाची रचणूक हेच भाशेंतल्यान जाल्या उपरांत तिका पवित्र सुवात मेळ्ळी.

इस्लामचे धर्म प्रसारक ज्या ज्या वाठारांनी धर्माचो प्रसार करूंक गेले त्या त्या वाठारांनी तांणी आपल्या पवित्र ग्रंथां वांगडा अरबी भाशाय व्हेली. फार्सी सारक्या आर्यकुळांतले भाशेचें रुप तिच्या प्रभावान बरेंच बदललें. भारतांतल्या बऱ्याच भाशांनी खासा करून दक्षिणेवटेनच्या मुसलमानांक लागून मराठी सारके भाशेचेर अरबीचो बरोच परिणाम जालो. कांय अरबी उतरां भारतीय भाशांनीं आपणायलीं आनी आयज तीं उतरां त्या भाशांतलींच उतरां जावन गेल्यांत. देखीकः अव्वल, खबर, अवलाद, नफा, कत्तल, मालक.

साहित्याचे नदरेंतल्यान हे भाशेन पांच म्हत्वाचे काळ खंड पळयलेः १. इस्लाम पयलींचो काळ (सु. 500 ते 610), २. सुरवातीचो इस्लामी आनी उमय्या काळ (६१० ते ७५०), ३. अब्बासी काळ (७५० ते १२५८) ४. अधोगतीचो काळ (१२५८-१८५०) आनी ५. आर्विल्लो काळ (१८५० उपरांत).

पयलींचें अरबी साहित्य कवितांच्या आनी म्हणींच्या रुपांतल्यान अरबस्तानांतल्या नज्द आनी हेजॅझ वाठारांतल्या बोली भाशांनी आशिल्लें. ह्या काळांत कवितेचें गायन जातालें. काव्य गायन करपी लोकांचो खासा वर्ग आशिल्लो जाका ‘रावी’ म्हणटाले. उमय्या काळांतली म्हत्वाची घडणूक म्हळ्यार कुराणाची रचणूक. भाशेची सोबीतकाय आनी अर्थाचे नदरेंतल्यान हो ग्रंथ म्हळ्यार साहित्यांतलो एक बरो नमुनो म्हूण मानतात. ह्या काळांत लबीद सारको नामनेचो कवी आनी अल्-खान्सा हिचे कवियत्री जावन गेली. शोकगीतांचो प्रकार ह्या काळांत बरोच गाजलो.ह्या शोकगीतांक ‘मर्सिया’ म्हणटात. ह्या काळांत ‘गझल’ नांवाच्या काव्य प्रकाराचो जल्म जालो. ह्या काळांतले राजाय बऱ्या पैकी कवी आनी लेखक आशिल्ले. अब्बासी काळांतय नव्या प्रकारचें साहित्य बऱ्याच प्रमाणांत निर्माण जावंक पावलें. बश्शार बिन बुर्द, अबू दुलामह, अबु नवास ह्या सारके नामनेचें साहित्यीक ह्या काळांत जाले. सुफी कवींचें काव्य लोकांनी तातंल्या देवा वेल्या भक्तीक लागून आनी साक्षात्काराच्या अणभवांक लागून व्हड प्रमाणांत आपणायले. मुहमुद्दीन मुहम्मद इब्बुल – अरबी (११६५-१२४०) हाका सगळ्यांत म्हान सुफी कवी मानतात. ताणें सुमार तीनशीं ग्रंथ बरयल्यात. ह्या कालांत भाशाशास्त्र, व्याकरण, समिक्षा, शास्त्रीय बरपावळ, तत्वगिन्यान, चरित्रां आनी इतिहास ह्या विशयांचेर बरेंच साहित्य निर्माण जालें. अरबी साहित्याचो पांवडो ह्या काळांत बरोच उंच पावलो. जगांतल्या बऱ्याचशा लोकांनी अरबी साहित्याची वळख करून घेतली आनी ह्या साहित्या कडल्यान शिकपा सारक्यो जायत्यो गजाली आपणायल्यो. प्रमाणांत निर्माण जावंक लागलें. काव्या भितर सिरियांतलो अल्-फारुकी, इजिप्तांतलो हाफिझ इब्राहिम, अब्दूल मुहसिन काझिमी, हांच्या वांगडा हेर बऱ्याच कवींनी नामना मेळयली. सामकेंच

चंगीजखानाचो नातू हुलागू हाणें १२५८ वर्सा बगदादचेर जैत मेळयलें. आनी अब्बासी सत्ता सोंपोवन उडयली. तेन्ना अरबांचो ह्या वाठारावेलो प्रभाव उणो जालो. हाचो परिणाम साहित्याचेर जालो आनी साहित्य अनुकरण आनी निर्मणेचे उणेंपण हातूंत घुस्पलें. तरीपूण सफीयुद्दीन अल् हिल्ली (१२७८-१३५१), जलालुद्दीन सुयूती (१४४५-१५०५) इब्न तैमीयह (१२६३-१३२८) हे कांय नांव घेवपा सारके साहित्यीक जावन गेले. आर्विल्ल्या काळांत नेपोलियनाच्या घुरयांक लागून अरबी साहित्याचेर अस्तंते कडल्या विचारांचो परिणाम जालो. नव्या विचारांचें साहित्य व्हडा नवें शैलीची कविता फ्रांसिस मरीश, अहमद शौकी, खलील मतरान हांणी बरयली. ते भायर अमेरिकेंत राबितो आशिल्ल्या खलिल जिब्रान, मिरवायलनु-आइमा, इलिया अबुमादी ह्या मुळ अरबी कवींनी बरीच निर्मणी केली. कादंबरी, नाटक, समिक्षा ह्या गजालींचेर परिणाम जावन पोरन्या इस्लामी विचारांची सुवात नवें अस्तंतेचें विचार पद्दतीन घेतली. ह्या सगळ्या साहित्य प्रकारा भितर चडांत चड येस कथांक मेळ्ळें. अरबी साहित्याचेर आज जगांत कितलेशेंच कडेन अभ्यास आनी संशोधन चालू आसा.