Osm: 76. pierwiastek chemiczny

Zobacz też: skrótowiec OSM.

Nazwa pochodzi od greckiego słowa osme oznaczającego zapach.

Osm

ren ← osm → iryd
Ru ↑ Os ↓ Hs 76 Os
Wygląd
szaroniebieski
Widmo emisyjne osmu
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	osm, Os, 76 (łac. osmium)
Grupa, okres, blok	8, 6, d
Stopień utlenienia	III, IV, VIII
Właściwości metaliczne	metal przejściowy
Właściwości tlenków	średnio kwasowe
Masa atomowa	190,23 ± 0,03
Stan skupienia	stały
Gęstość	22590 kg/m³
Temperatura topnienia	3033 °C
Temperatura wrzenia	5012 °C
Numer CAS	7440-04-2
PubChem	23937
Właściwości atomowe Promień • atomowy • walencyjny 130 (obl. 185) pm 128 Konfiguracja elektronowa [Xe]4f145d66s2 Zapełnienie powłok 2, 8, 18, 32, 14, 2 (wizualizacja powłok) Elektroujemność • w skali Paulinga • w skali Allreda 2,2 1,52 Potencjały jonizacyjne I 840 kJ/mol II 1600 kJ/mol III 2400 kJ/mol
Właściwości fizyczne Ciepło parowania 627,6 kJ/mol Ciepło topnienia 31,8 kJ/mol Ciśnienie pary nasyconej 2,52 Pa (3300 K) Konduktywność 10,9×106 S/m Ciepło właściwe 130 J/(kg·K) Przewodność cieplna 87,6 W/(m·K) Układ krystalograficzny heksagonalny Twardość • w skali Mohsa 7 Prędkość dźwięku 4940 m/s (293,15 K) Objętość molowa 8,42×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy izotop wyst. o.p.r. s.r. e.r. MeV p.r. 184Os 0,02% >5,6×1013 lat α 180W 185Os {syn.} 93,6 dnia w.e. 1,015 185Re 186Os 1,59% >2×1015 lat α 182W 187Os 1,96% stabilny izotop z 111 neutronami 188Os 13,24% stabilny izotop z 112 neutronami 189Os 16,15% stabilny izotop z 113 neutronami 190Os 26,26% stabilny izotop z 114 neutronami 191Os {syn.} 15,4 dnia β− 0,313 191Ir 192Os 40,78% stabilny izotop z 116 neutronami 194Os {syn.} 6 lat β− 0,097 194Ir
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-04] Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie podanej karty charakterystyki Niebezpieczeństwo Zwroty H H228, H315, H318, H335 Zwroty P P210, P261, P280, P305+P351+P338 NFPA 704 Na podstawie podanego źródła 0 2 3   Numer RTECS RN1100000
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
Multimedia w Wiki Commons
Hasło w Wikisłowniku

Gęstość osmu wynosi ok. 22,5–22,6 g/cm³. Teoretycznie jest to największa gęstość spośród wszystkich znanych pierwiastków, jednak według niektórych pomiarów większą wartość stwierdzono dla irydu. W efekcie pierwszeństwo co do największej gęstości nie zostało ustalone (2007 r.).

Osm został odkryty w 1803 roku przez Smithsona Tennanta i Williama Hyde’a Wollastona w Londynie w Anglii. Poszukiwali oni sposobu oczyszczania platyny poprzez rozpuszczanie rudy platyny w wodzie królewskiej. Jako produkt uboczny reakcji powstawały duże ilości nierozpuszczalnego czarnego osadu. Wollaston skoncentrował się na rozpuszczalnej części produktów i odkrył pallad (w 1802) oraz rod (w 1804), podczas gdy Tennant postanowił zbadać nierozpuszczalne produkty reakcji. Latem 1803 roku, Tennant odkrył dwa nowe pierwiastki, osm i iryd. Odkrycie nowych pierwiastków zostało udokumentowane w Stowarzyszeniu Królewskim 21 czerwca 1804. Jako pierwszy polską nazwę „osm” zaproponował Filip Walter.

Osm metaliczny ma srebrzystoszary kolor, jest kruchy i twardy. W zwartej formie jest odporny na działanie powietrza i kwasów, natomiast silnie rozdrobniony roztwarza się w dymiącym kwasie azotowym oraz powoli utlenia się na powietrzu, w obu przypadkach tworząc lotny i trujący tetratlenek osmu, OsO
4.

Osm występuje w skorupie ziemskiej w ilości 1×10⁻⁴ ppm. Najważniejszym minerałem osmu jest osmiryd. Na początku XXI w. największe rezerwy osmu posiadała Turcja (oceniane na 127 tys. ton). Znaczne jego ilości zidentyfikowano też w Bułgarii (2,5 tys. ton). Metal ten można pozyskiwać z zawierających pewne ilości platyny piasków rzek w paśmie gór Uralu, Ameryce Południowej i Północnej. Występuje także w rudach niklu w Sudbury, w prowincji Ontario razem z innymi metalami z grupy platynowców.

Osm prawie w całości wykorzystywany jest do wytwarzania bardzo twardych stopów, które stosowane są np. w końcówkach stalówek, igieł gramofonowych, osi w instrumentach i stykach elektrycznych. Czterotlenek osmu i jego związki z uwagi na swoją reaktywność wykorzystywany jest jako znacznik biologiczny, np. do wykrywania mutacji w DNA lub znakowania nerwów (w kombinacji z jodkiem cynku).

Kompleksy alkilidenowe osmu zostały opatentowane jako katalizatory polimeryzacji typu ROMP.