زبان تاتاری کریمه: زبانی ترکی‌تبار در شبه‌جزیرۀ کریمه

این زبان علاوه‌بر کریمه در آسیای میانه (به ویژه در ازبکستان) نیز گویشوران زیادی دارد؛ و همچنین توسط مهاجران تاتار در ترکیه، بلغارستان و رومانی نیز تکلم می‌شود. زبان تاتاری کریمه از شاخهٔ قبچاق خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار می‌باشد.

تاتاری کریمه
Crimean
qırımtatar tili یا къырымтатар тили
زبان بومی در	اوکراین، ترکیه، ازبکستان، رومانی، روسیه، قرقیزستان، بلغارستان، لیتوانی
منطقه	شرق اروپا
قومیت	تاتارهای کریمه
شمار گویشوران	۵۴۰٬۰۰۰  (۲۰۰۶–۲۰۱۱)
تبار	ترکی ترکی متداول قبچاقی قبچاقی–کومی تاتاری کریمه
سامانه نوشتاری	رسماً لاتین ولی سیریلیک در شبه‌جزیره کریمه بسیار کاربرد دارد؛ در گذشته عربی (الفبای تاتاری کریمه)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	روسیه  جمهوری کریمه  اوکراین  جمهوری خودمختار کریمه  سواستوپول
زبان اقلیت شناخته‌شده در	رومانی
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	crh
ایزو ۳–۶۳۹	crh
گلاتولوگ	crim1257
زبان‌شناسی	part of 44-AAB-a
پراکندگی گویشوران تاتاری کریمه
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

جمعیت تاتارهای کریمه حدود ۴۵۶ هزار نفر برآورد می‌شود. ۲۶۰٬۰۰۰ نفر در شبه‌جزیرهٔ کریمه و حدود ۱۵۰ هزار مهاجر که در آسیای میانه (بیشتر ازبکستان) زندگی می‌کنند. در سرشماری سال ۱۹۸۹ شوروی شمار کریمه‌ای‌زبان‌ها ۲۵۱٬۵۳۷ نفر برآورد شده‌است.

جوامع کوچک‌تر کریمه‌ای هم در رومانی (۲۱٬۴۸۲ نفر در سرشماری سال ۲۰۰۲)، بلغارستان (۶٬۰۰۰ نفر در سال ۱۹۹۰) و لهستان، فنلاند و ایالات متحدهٔ آمریکا زندگی می‌کنند. این زبان یکی از در معرض خطرترین زبان‌های قارهٔ اروپا است.

شکل‌گیری لهجه‌های مختلف ترکی و تاتار در کریمه از نخستین یورش اقوام ترک‌زبان به شبه‌جزیرهٔ کریمه آغاز و تا دوران حکمرانی خانات کریمه ادامه یافت. البته در آن دوران زبان رسمی خانات کریمه ترکی و جغتایی بودند. با گروش به اسلام زبان تاتار کریمه با خط فارسی-عربی نوشته می‌شد.

در سال ۱۸۷۶ میلادی گویش‌های گوناگون این زبان به همت اسماعیل گاسپیرالی در یک زبان واحد جمع‌آوری شدند. با وجود آنکه زبان تاتارهای کریمه از شاخهٔ قبچاق زبان‌های ترکی‌تبار بود، اما برای حفظ ارتباطات اهالی کریمه و عثمانی‌ها ترجیح زیادی به یالی بویلوس از شاخهٔ اغوز داده شد.

الفبای این زبان در ۱۹۲۸ میلادی با تغییر الفبای فارسی-عربی ترک‌های عثمانی به خط لاتین در دوران ترکیه نوین آتاترک، الفبای یکسان ترکی که براساس خط لاتین و خصوصیات زبان‌های ترکی خلق شده بود، جای الفبای فارسی-عربی را گرفت. با ظهور ملی‌گرایی روس به رهبری استالین خط رسمی نوشتن تاتار کریمه‌ای هم با خط همسایگان روس و اوکراینی آن‌ها یعنی سیریلیک جایگزین شد.

از اوایل دههٔ ۱۹۹۰ استفاده از خط لاتین دوباره رایج شده‌است، اما هنوز هم خط سریلیک (بیشتر در روزنامه‌ها و اشعار) به کار می‌رود. خط لاتین نو تاتار کریمه‌ای همان خط یکسان ترکی است که دو حرف دیگر هم به آن افزوده شد: Ñ ñ و Q q.

به موجب قانون اساسی جمهوری خودمختار کریمه زبان‌های روسی و تاتاری کریمه دو زبان حمایت‌شده (ترجمهٔ روسی متن اوکراینی: обеспечивается … защита) هستند. این سند حق دسترسی تمام شهروندان این جمهوری به مکاتبات دولتی، گواهی تولد و امثال آن به هر دو زبان روسی و تاتاری کریمه را تضمین کرده‌است. به این ترتیب این دو زبان در شبه‌جزیرهٔ کریمه از جایگاهی مشابه یک زبان رسمی برخوردارند. (قانون اساسی اوکراین تنها زبان رسمی در تمام کشور را اوکراینی معرفی کرده که با توجه به جمعیت عظیم روس و تعداد قابل توجه گویشوران زبان‌های متعدد خارجی در این کشور مسئله‌ای سیاسی و مربوط به هویت ملی است)

تاتاری کریمه همچنین زبان رسمی جمهوری شوروی سورغون از ۱۸ می ۱۹۴۸ به بعد بود. در جابه‌جایی‌های معروف استالین ۱۹۳٬۸۶۵ نفر از تاتارهای ساکن شبه‌جزیرهٔ کریمه در سال ۱۹۴۴ به نقاط دیگر شوروی تبعید شدند. از جمله ۱۵۱ هزار ۱۳۶ نفر به ازبکستان، ۸٬۵۹۷ نفر به مرو، ۴٬۲۸۶ نفر به قزاقستان و ۲۹٬۸۴۶ نفر به سایر مناطق شوروی.