تاتارها: اقوام ترک باشندهٔ روسیه

جمعیت تاتارهای روسیه در سرشماری سال ۲۰۰۲ روسیه ۵٬۵۴۵٬۶۰۱ نفر اعلام شده‌است. تاتارهای تاتارستان که به تاتارهای قازان هم معروف هستند. شاخه اصلی قوم تاتار را تشکیل می‌دهند که به زبان تاتاری از شاخه قبچاق خانواده زبان‌های ترکی صحبت می‌کنند.

تاتارها

کل جمعیت
۶٬۸۰۰٬۰۰۰
مناطق با جمعیت چشمگیر
روسیه	۵٬۵۵۴٬۶۰۱
ازبکستان	۳۲۴٬۰۸۰
قزاقستان	۲۶۱٬۰۰۰
اوکراین	۲۵۴٬۴۰۰
تاجیکستان	۹۷٬۰۰۰
ترکمنستان	۶۰٬۰۰۰
قرقیزستان	۵۲٬۰۰۰
زبان‌ها
تاتاری، روسی
دین
اکثریت مسلمان سنی، اقلیت مسیحیت ارتدوکس تابع کلیسای ارتدکس شرقی

اقلیتی از تاتارها علاوه بر روسیه در کشورهای ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، تاجیکستان، اوکراین و آذربایجان، ایران هم سکونت دارند.

لفظ تاتار اولین بار در قرن پنجم برای ترکان عشایر که در حوالی دریاچه بایکال سکنی گزیدند بکار رفت. این افراد شاید با قبایل کومان و به احتمال قوی با قبچاق‌ها ارتباط داشته باشد. واژه تاتار برگرفته از عبارات و متون باستانی چین است که حکایت از قومی دارد که در این مناطق سکنی داشته‌اند. از نام‌های دیگر این مردمان که در نوشته‌های چینی ضبط شده‌است می‌توان تاتان و داتان را نام برد. نام تاتار برای قبایلی که در سپاه گونش خان در پیکار و جنگ با روس‌های و مجارها شرکت داشتند، توسط اروپاییها به کار برده می‌شد. برخی از محققین واژه تاتار را ترکیبی از واژه تات (به معنی بیگانه و غیرخودی) و ار (به معنی مرد و مردم) می‌دانند.

موطن اصلی تاتارها در قرن پنجم شمال شرقی گوبی بوده‌است؛ ولی پس از مطیع شدن توسط ختن به جنوب مهاجرت کردند. بعد توسط خان مغول، گونش خان تحت کنترل درآمده‌است؛ و تحت رهبری باتو خان نوه گونش خان به سمت غرب منتقل شدند. در واقع آن‌ها از کوه‌های آلتای به دشت‌های روسیه امروزی منقل شده‌اند. در اروپا تاتارها توسط مردم بومی یا خودشان با نامهای: ترک‌های قبچاقی، بلغارهای ولگا، آلان‌ها و کیماک‌ها شناخته می‌شوند.

تاتارهای سیبری از بازماندگان ترک‌های ساکن آلتایی هستند. زبان این مردم مخلوطی از زبان ترکی و مغولی است که بعدها با گرویدن به اسلام در زمرهٔ زبان‌های ترکی به تصویب رسیده‌است؛ و دو قوم تاتارهای ولگا و کریمه از این قوم در قرن سیزدهم به سمت شرق مهاجرت کردند.

تاتارهای ولگا شاخه اصلی مردم تاتار هستند که تاتارهای قازان اکثریت آن‌ها را تشکیل می‌دهند.

دیگر طوایف بزرگ تاتار عبارتند از:

• تاتارهای کریمه در شبه‌جزیره کریمه در جنوب اوکراین زندگی می‌کنند. زبان آن‌ها با زبان تاتاری متفاوت است و به شاخه زبان‌های اوغوز تعلق دارد.
• تاتارهای آستراخان یا هشترخان که در اوبلاست آستراخان در شمال دریای خزر سکونت دارند. در دانشنامه بریتانیکا سال ۱۹۱۱ آمده‌است که: «تاتارهای آستراخان حدود ۱۰ هزار نفر جمعیت دارند و به همراه قالموق‌ها بازماندگان خانات پرقدرت آستراخان هستند. آن‌ها امروزه از طریق کشاورزی و باغ‌داری امرار معاش می‌کنند، اما حدود ۱۲ هزار نفر از تاتارهای کوندروفسک به زندگی عشایری نیاکان خود پایبندند».
• تاتارهای سیبری که در سه قسمت سیبری؛ یکی در نوار باریکی از توبولسک تا تومسک، یکی در کوه‌های آلتای و دیگری در جنوب ینی‌سئیسک زندگی می‌کنند. جمعیت آن‌ها در سرشماری سال ۲۰۰۲ بیش از ۴۰۰ هزار نفر بود که البته حدود ۳۰۰ هزار نفر از آن‌ها از تاتارهای ولگای مهاجر هستند.
• تاتارهای لیپکا که از قرن چهاردهم میلادی وارد دوک‌نشین لیتوانی شدند و در مناطقی ساکن شدند که امروزه بخشی از کشورهای لیتوانی، لهستان و بلاروس می‌باشد.

اکثریت تاتارها سنی هستند، و پیرو مکتب حنفی هستند؛ از سده ۱۶ تا ۱۸ میلادی شمار اندکی از آن‌ها به مسیحیت تغییر آیین دادند؛ ولی در اواخر سده ۱۹ و اوایل سده بیستم میلادی بسیاری از آنان مجدداً به دین اسلام بازگشتند. جمعیت تاتارهای مسیحی پیرو کلیسای ارتدوکس شرقی که به تاتارهای کریشن معروف هستند در سرشماری سال ۲۰۰۲ روسیه ۲۴٬۶۶۸ نفر بوده‌است.

 

زبان تاتاری از گروه قبچاق، گروه فرعی قبچاق-بلغار از شاخه باختری خانواده زبان‌های ترکی است. زبان تاتاری در جمهوری تاتارستان زبان رسمی است و در مدارس تدریس می‌شود. اکثر مردم جمهوری به هر دو زبان تاتاری و روسی تسلط دارند. نزدیک‌ترین زبان به زبان تاتاری، زبان باشقیری است. تاتارهای کریمه به زبان تاتاری کریمه صحبت می‌کنند که زبان متفاوتی محسوب شده و به شاخه اغوز تعلق دارد.

جمعیت گویشوران زبان تاتاری در سرشماری سال ۲۰۰۲ روسیه حدود ۵ میلیون و ۳۵۰ هزار نفر اعلام شده و جمعیت آن‌ها در کل دنیا ۶ و نیم میلون نفر برآورد می‌شود. این زبان به دو الفبای سیریلیک و لاتین نوشته می‌شود. تاتارها از اقلیت‌های قومی کشور چین هم هستند و جمعیت آن‌ها ۴۸۹۰ نفر در سرشماری سال ۲۰۰۰ بوده‌است. برخی از آن‌ها به جای تاتاری به قزاقی صحبت می‌کنند. از زبان تاتاری فقط به صورت شفاهی استفاده می‌شود و برای نوشتار از قزاقی یا اویغوری استفاده می‌شود.

زبان تاتار دارای سه گویش می‌باشد:

1. گویش مرکزی: توسط تاتارهای ولگا تکلم می‌شود.
2. گویش باختری یا میشار: توسط تاتارهای خارج از جمهوری تاتارستان تکلم می‌شود.
3. گویش خاوری یا سیبریایی: که مورد استفاده تاتارهای باربارا، تومسک، توبول، اومسک و غیره‌است.

این گویش‌ها عمیقاً تحت تأثیر گویش تاتارهای ولگا است.

1. مؤسسه فرهنگی مختوم قلی فراغی>>
2. کتاب اقوام مسلمان اتحاد شوروی- تألیف شیرین آگینر - ترجمه: محمد حسین آریا>>

ISLAMIC PEOPLES OF SOVIET UNION- BY: SHIRIN AKINER 1988>> مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Tatars». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۰۸.