Aiara: Arabako udalherria

Udalerriak Arespalditza du herriburu, eta beste 22 herriz ere osatua dago; populatuena Luiaondo da.

Aiara
Araba, Euskal Herria
Aiarako udaletxea, Arespalditzan
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Aiaraldea
Izen ofiziala	Aiara / Ayala
Alkatea	Pruden Otegi Etxebarria (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01476
INE kodea	01010
Herritarra	aiarar
Kokapena
Koordenatuak	43°04′36″N 3°04′44″W / 43.0766°N 3.0789°W / 43.0766; -3.0789
Azalera	140,85 km2
Distantzia	46 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.918 (2023) −3 (2022)
1.474 (%50,5)   (%51,4) 1.500
Dentsitatea	0,02 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 31,26
Zahartze tasa	% 15,39
Ugalkortasun tasa	‰ 59,46
Ekonomia
Jarduera tasa	% 81,77 (2011)
Genero desoreka	% 9,14 (2011)
Langabezia erregistratua	% 8,68 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 27,42 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 11.43 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aiarakoudala.eus

Aiaraldeko eskualdea osatzen du Amurrio, Artziniega, Okondo eta Laudio udalerriekin batera.

Ingurune naturala

Gorobel mendilerroa udalerriaren hegoaldean dago, Burgosko probintziako Merindadeen eskualdetik banatzen duela.

Ikustekoa da Soxotik gertu dagoen Peñaladros izeneko ur-jauzia, 25-30 metroko garaiera duena.

Udalerri mugakideak

Aiarak mugakide ditu iparraldean Gordexola (Bizkaia) eta Okondo; ipar-ekialdean Laudio; ekialdean Amurrio; hego-ekialdean Urduña (Bizkaia); hegoaldean Merindadeak (Burgos); eta mendebaldean Artziniega eta Merindadeak (Burgos).

 

Historikoki garrantzi handia izan du, batez ere Erdi Aroan, azken hamarkadetan gainbehera badator ere. Gaur egun 3.000 biztanlera ere ez da heltzen udalerri osoa.

Historiaurreari dagokionez, hiru trikuharri aurkitu dira Aiaran; haietariko bi Añesen, eta Menoion bestea. K.a. XXV. mendekoak omen dira.

Aiara udalerria 24 herriz osatua dago, 23 kontzejutan antolatuta daudenak:

Nekazaritzari lotutako udalerria izanik, Aiarak ez zuen gora-behera demografiko handirik izan XX. mendean. Mende horren bigarren erdialdean beherakada txiki bat izan zuen, baina XXI. mendearen hasieran biztanleak irabazi zituen.

Aiarako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Josu Artetxe hautatu zuten alkate. 2015ko hauteskundeen ondoren, berriz, EAJ alderdiko Gentza Alamillok eskuratu zuen alkatetza.

Alkateak

Hauek izan dira Aiarako azken alkateak:

^a 2000ko Maiatzean Florencio Alamillo Barandiaran Alkatea zendu zen.

Araba Bus sareko   eta   lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 15 Gasteiz (unibertsitatea) Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) • Izarra • Lezama • Larrinbe • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Luiaondo (Malato) • Luiaondo • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Areta • Laudio (Ugarte) • Okondo Artziniega⁠ 16 Artziniega Artziniega (gasolindegia) • Lanteno • Menagarai • Ibaguen • Arespalditza • Murga (industrialdea) • Izoria • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Laudio (Ugarte) • Okondo (Goienuri) • Okondo (Okondoxena) • Okondo (Zubidiarte) • Okondo (Jubilatuen kluba) • Okondo (Kutxabank) Okondo

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 2 Amurrio Arespalditza Luxo • Ozeta • Menoio • Beotegi • Kexaa • Menagarai (Jauregi) • Zuhatza (Ibarra) • Zuhatza (Zerrabe) • Zuhatza (eliza) • Agiñaga • Madaria • Salmanton • Maroño • Izoria • Murga (Markixa) • Murga (eliza) • Olabezar • Etxegoien • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia) Amurrio Arespalditza

Ondasun nabarmenak

• Arespalditzako parrokia (Andre Maria Jasokundekoa), XI. mendekoa, atari erromanikoarekin.
• Atxa dorretxea, Arespalditzan, XVII. mendekoa.
• Etxaurrengo Andre Mariaren santutegia, Menoion, XVIII. mendekoa, Gorobel mendien ikuspegi ederrak eskaintzen dituena.
• Kexaako dorretxe-gotorlekua, XIV. mendean eraikia estilo gotikoan.
• Lantenoko eskolak, kultura interesdun ondaretzat izendatuak.
• Murgako dorretxe-jauregia, 1272an eraikia.
• Negorta dorretxea, Zuhatzan, XV. mende bukaera aldera eraikia.
• San Bizente eliza, Añesen, XII. mendekoa, atari erromaniko ederrarekin.
• Ureta dorretxea, Lantenon, XIV.-XV. mendekoa.
• Zubiete dorretxea, Lantenon.

Euskara

XIX. mendera arte ibarreko herri batzuetan euskara mantendu egin zuten, baina hortik aurrera gainbehera handia gertatu da Aiaran. Gaur egun, aiararren ia laurdena euskalduna da, eta haiek biltzeko asmoz Hogeitalau Euskara Elkartea sortu zuten.

•  
  Atxa dorretxea Arespalditzan.
•  
  Cerrajería jauregia Arespalditzan.
•  
  Negorta dorretxea, Zuhatzan.
•  
  Kexaako dorretxe-gotorlekua.
•  
  Murgako dorretxe-jauregia.
•  
  Zubiete dorretxea, Lantenon.
•  
  Ureta dorretxea, Lantenon.
•  
  Lantenoko eskolak.
•  
  Maroñoko urtegia

• Martin Aiala (Arespalditza, ? - 1556), Antiokiako patriarka
• Frantzisko Mendieta Retes (1556-¿?), pintore eta idazlea. Fernando Katolikoaren Bizkaiko Foruen zin egitea margolanaren egilea.
• Eugenio Llaguno (Menagarai, 1724-1799), politikari eta euskaltzale ilustratua.
• Andrés Antonio Gorbea (Menagarai, 1792-1852), matematikaria.
• Estanislao Urkixo Landaluze (Murga, 1816-1889), Madrilgo alkatea 1883an
• Anuntxi Arana Murillo (1947) antropologoa eta irakaslea. Orozko Haraneko eta Iparraldeko kondaira mitikoak sakonki aztertu zituen. Iparraldean euskaraz aurkeztu zen lehenengo doktorego-tesia izan ze berea,
• Iñaki Isasi (Arespalditza, 1970), txirrindularia.

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Aiaraldea

• Aiarako Udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) «Aiara», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
• Aiarako toponimia, Euskaltzaindiaren Euskal Onomastikaren Datutegian.
• Aiaraldeko Turismo Elkartearen webgunea^{[Betiko hautsitako esteka]}
• Aiara, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Kexaako Aiala dorretxe-gotorlekuari buruzko informazioa^{[Betiko hautsitako esteka]}, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Murga dorretxea^{[Betiko hautsitako esteka]}, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Negorta dorrea^{[Betiko hautsitako esteka]}, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Aialatarrei eta Kexaari buruzko artikulua, euskonews.com webgunean.
• (Gaztelaniaz) Luiandoko argazkiak, Flickr webgunean.
• Luiandoko argazki zaharrak^{[Betiko hautsitako esteka]}.