Авалхи Рим

Авалхи Рим — Авалхи тĕнчепе антикăлăх тапхăрĕн паллă цивилизацийĕ, хăйĕн ятне тĕп хулинчен туяннă (Roma). Римăн никĕсĕ Капитолипе, Палатинпа, Квириналпа карталаннă шурлăхлă айлăмра çирĕпленнĕ. Çак цивилизацине аталанма этрусксемпе авалхи грексен этеплĕхĕ хал панă. Авалхи Рим хăйĕн мăн хăватне II ĕмĕрте хăпарать. Ун чух римсем çурçĕрте хальхи Шотландирен пуçласа кăнтăра çити Эфиопине тарин, тухăçран Арменирен анăçалла Португалине çити çĕрсене тытса пăхăнтарса тăнă.

Авалхи Рим пехилĕ — рим тивĕçлĕ ирĕклĕхĕ, хăшпĕр архитектура хормисемпе тупсăмĕсем (тĕслĕх, хĕрес-тăрăллă йĕрке) тата урăх чылай çĕнĕлĕхсем (тĕслĕх, кустăрмаллă шыв арманĕ). Христос тĕнĕ Рим империнче тымар ярать. Авалхи Римра официаллă латтин чĕлхипе калаçнă, малтанхи тĕнĕ политеослă пулнă, империн çирĕплетмен (официаллă мар) гербĕ ылтăн ăмăрткайăк (aquila) пулнă, хĕрес тĕнне кĕрсен лабарумсемпе хризмăсене çырса кăтартаççĕ.

Авалхи Рим патшалăхĕн тапхăрĕсем:

• Патша тапхăрĕ (пирĕн эрăччен 754/753 — 510/пирĕн эрăччен 509).
• Республика (пирĕн эрăччен 510/509 — 30/пирĕн эрăччен 27 çç.)
  • Мал Республика (пирĕн эрăччен 509—265 çç.)
  • Кай Республика (пирĕн эрăччен 264-27 çç.)
• Импери (пирĕн эрăччен 30/27 ç. — пирĕн эрăччен 491)
  • Мал Импери Принципат (пирĕн эрăччен 27/30 ç. — пирĕн эрăччен 193 ç.)
  • IIIĕмĕрти кризис (193—284 çç.)
  • Кай Импери. Доминат (284—476 çç.)

Римăн паллă çыннисем уйрăмах политика, вăрçă, çĕр, тивĕçлĕ пирĕклĕх (граждан тата сакрал) тата историографи ĕçĕсене кăмăлланă. Çак Римăн малтанхи этеплĕхĕн никĕсĕ пулать. Италин кăнтăр хулисенчен, каярах Греципе Кĕçĕн Азирен, килекен грек сĕмне римсем ытлах хапăлласа йышăнман, вăхăт иртнĕ çем системе ценностей или перерабатывались в соответствии с ней. Рим хăй те юнашар халăхсен тата Европа аталанăвне пысăк ӳсĕм панă.

Пирĕн эрăччен V—IV ĕмĕрсенче рим опçĕстви темиçе тытăмран пуçтарăнса тăнă: ĕлĕхи тапхăрти ăрат йăлинчен сыхланса юлнисем, пĕрлĕхлĕ-граждан секторĕ; пĕр енчен, патрици тытăмĕ, тепĕр енчен, рим пĕрлĕх ĕçесенче хастарланса пынă плебейсем.

Тĕп статьисем: Авалхи Рим çарĕ, Авалхи Рим юланут çарĕ, Авалхи Рим тинĕс çарĕ

Тĕп статья: Авалхи Рим тӗнĕ

Тĕп статья: Авалхи Рим халаплăхĕ

Рим историне тĕпчес кăсăк Францире Çутĕçлĕх тапхăрĕнче пуçланать. Монтескьё «Римсен мăнаçлăхĕпе хавшакланăвĕн сăлтавĕсем пирки калаçни» кĕнеке çырать. Пĕрремĕш никĕслекен ĕç — Эдуард Гиббонăн II ĕмĕрĕн вĕçенчен пуçласа империн юлашки пайĕ — Византи 1453 çулта сӳнни тапхăрне тĕпчекен «Рим импери хавшакланни, пĕтсе ларни историйĕ» пулать.

Совет историографийĕ

• Тит Ливий. «История от основания города»
• Дион Кассий. «Римская история»
• Аммиан Марцеллин. «Деяния»
• Полибий. «Всеобщая история»
• Тацит. «История», «Анналы»
• Секст Аврелий Виктор. «О происхождении римского народа»
• Флавий Евтропий. «Бревиарий от основания города»
• Гай Веллей Патеркул. «Римская история»
• Публий Анней Флор. «Эпитомы Тита Ливия»
• Геродиан. «История Рима от Марка Аврелия»
• Диодор Сицилийский. «Историческая библиотека»
• Дионисий Галикарнасский. «Римская древняя история»
• Гай Светоний Транквилл. «Жизнеописание двенадцати цезарей»
• Так называемые «Авторы жизнеописаний августов» (Scriptores Historiae Augustae): Элий Спартиан, Юлий Капитолин, Вулкаций Галликан, Элий Лампридий, Требеллий Поллион и Флавий Вописк

Катăклă пайлисем

• Гней Невий. «Пунийская война»
• Квинт Энний. «Анналы»
• Квинт Фабий Пиктор. «Анналы»
• Луций Цинций Алимент. «Летопись»
• Марк Порций Катон Старший. «Начала»
• Помпей Трог. «Филиппова история»
• Гай Саллюстий Крисп. «Югуртинская война»
• Граний Лициниан

• Теодор Моммзен. «Римская история»
• Platner, Samuel Ball. A topographical dictionary of Ancient Rome

• Рим

• Авалхи Рим историйĕ
• X Legio — Боевая техника древности (включая фрагменты русских переводов римских авторов и статьи по военному делу Древнего Рима)
• Рим Мухтавĕ Антик çар ĕç-пуçĕ
• Италия 2008 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. on-line (вырăсла)