Karaang Roma

Subay sa tradisyon, ang Roma natukod niadtong 753 B.K.. Sa pagka-275 B.K., nakontrol na niini ang tanan sa Peninsulang Italyano. Sa kinatumyan niini niadtong 100 A.D., nahisakop niini ang bali'g katunga sa Uropa, dakong bahin sa Tungang Kasadpan, ug ang kabaybayunan sa Amihanang Aprika. Apan hinay-hinay'ng nagupok ang imperyo, dakong hinungdan mao ang kadako niini para madumala sa kadagkuan sa Imperyo. Sa tuig 476 A.D., napahawa sa mga Barbarong Aleman ang katapusang Emperador sa Roma.

Nahiusa sa Imperyo ang daghang mga kultura ilawom sa usa ka pinulongan (ang Latin), balaod, ug kagamhanan. Dako usab ang impluwensya sa Roma sa Kasadpanong Siblisasyon tungod kay nailawom niini ang kontinente sa dugay na panahon. Ang Latin maoy nahimong basehan sa Espanyol, Pranses, Italyano, ug uban pang Pinulungang Romansa. Ang pamalaod ug pagagamhanan sa Roma maoy nahimong giya sa misunod nga mga nasod, ilabi na sa Romanhong ideya sa Republika ug sa Senado nga maoy sumbanan sa ideya sa Representanteng Gobyerno. Ang mga natukod sa Roma sama sa mga akedukto, kalsada, ug mga edipisyon mao usa'y gisunod sa mga modernong nasod. Atong mabantayan nga ang mga edipisyo sa Kasadpanong mga nasod misunod sa arkitekturang Romanhon.

Ang Kayutaan

 

Ang karaang Roma mitubo gikan sa pito ka bungtod subay sa Subang Tiber. Ang kabungtoran sa Roma tungason kaayo, mao nga ang Dakbayan sa Roma dali rang mapanalipdan sa mga pag-atake. Tabunok usab ang kayutaan, ug ang mga materyal pangkonstruksyon dali rang makuha.

Ang Peninsulang Italyano inanay nagka-ilawom sa pagdumala sa Roma. Ang peninsula nahimutang sa tunga sa Dagat Meditteranean, ug ang Kaburiran sa Alpes sa sa amihanan nakaprotekta sa Roma gikan sa mga Barbaro gikan sa Tungang Uropa.

Hinayhinay'ng napailawom sa Roma ang kayutaan nga nagalirong sa Dagat Meditteranean. Gitawag nila ang Mediterranean nga Mare Nostrum (Among Dagat) o Mare Internum (Dagat Sulod sa Kayutaan).

Ang Imperyo adunay daghang mga natural nga bahandi. Apil niini ang tabunok nga yuta sa Sisilya ug Amihanang Aprika, mga deposito sa mineral didto sa Espanya ug Britanya, ug mga tinubdan sa marmol didto sa Gresya. Aduna usa'y daghang kakahuyan sa Asya Minor ug mga parasan ug tanaman sa olibo didto sa Gaul (Karon mao na ang Pransya, Belgium, ug bahin sa Alemanya)

Katawhan

 

Adunay bali'g 50 ngadto sa 70 milyon nga tawo ang nagpuyo sa Karaan Roma sa kinatumyan niini. Usa ka milyon kanila anaa sa Dakbayan sa Roma mismo, ug bali'g 5 ngadto sa 6 milyon ang naa sa Italya.

Ang katawhan sa Imperyo nagkalain-lain sa ilang kultura ug pinulungan. Ang katawhan gikan sa Mesopotamya, Palestina, Ehipto, ug Gresya adunay mas karaan pang kultura ug sibilisasyon kaysa Roma. Apan ang mga naa sa Britanya, Alemanya, ug sa Gaul, (kinsa nadumala sa mga barbaro kaniadto) napa-ila ngadto sa mas-taas nga sibilisasyon tungod sa mga Romano. Sa tibuok imperyo, ang kagamhanan ug ang mga adunahan nagtabi sa Latin ug Griyego. Apan ang mga ubos nga tawo nagpadayon sa pagtabi sa ilang kaugalingong mga pinulungan.

Ang katawhan gibahin ngadto sa pipila sa klase nga sosyal. Gamay ra ang nahi-apil sa taas nga klase, kasagaran kanila mga politiko ug mga adunahan. Ang kadaghanan anaa sa ubos nga klase, nga gilangkuban sa mga yanong mag-uuma, mamumuo, ug mga sundalo. Ang duha ka klase, ang taas ug ubos nga mga klase, matawag ug Lungsuranon o mga citizen sa imperyo. Ang kadtong dili lungsuranon mao ang mga ulipon, ang labing ubos sa tanang klase. Kasagaran kanila mga nadakpan gikan sa gubat ug sa mga barbaro. Apan ang dakong bahin sa industriya, ilabi na sa panguma, anaa gisangon kanila. Ang usa ka ulipon mahimong paliton o hatagan ug kagawasan, ug niini mahimo na siyang usa ka lungsuranon sa Roma.

Sa nagkadako ang imperyo, usa ka bag-ong klase ang mitumaw. Kini gilangkuban sa mga adunahang mga tag-iyag yuta ug mga magpapatigayon, ug sila ginganla'g Equites. Ubos sa mga Emperador, ang mga equites nakahupot ug dagkong posisyon sa gobyerno.

Ang pagkalungsuranon, tungod sa pipila ka reporma, gihatag sa mas daghang tawo sa Imperyo. Ang maong pribilehiyo nagpasabot ug proteksyon ubos sa balaod Romano, ug nan nakadasig sa pag-unong sa katawhan ngadto sa Imperyo.

Ang Dakbayan sa Roma maoy kinadak-ang dakbayan sa Imperyo. Auna kini'y hapit usa ka milyon nga populasyon sa kinatumyan sa imperyo. Walay laing dakbayan, sukad niadto hangtod sa pag-abot sa Rebolusyong Industriyal, ang nakatupong sa gidak-on sa Dakbayan sa Roma. Ang Alexandria sa Ehipto ang ikaduhang labing dakong dakbayan. Ubang importanteng mga dakbayan nag-apil sa Antyokya sa Syria ug Constantinople (karon Istanbul, Turkey).

Ang mga natukod lungsod ug dakbayan sa Karaang Roma giplano na daan. Gipahimutang daan sa mga inhenyerong Romano ang mga edipisyo nga pangpubliko ug gibutnga'g sistema sa sanitasyon ug patubig. Apan ang kahibulungan mao nga, sa tanang lungsod nga natukod sa mga Romano, ang Roma ra ang wala matarong ang Pagplano nga Urban. Ang hinungdan mao nga ang Roma inanay mang midako, dili sama sa bag-ong natukod nga lungsod nga planado na ang pag-dako.

Sa ideyal nga han-ay sa usa ka lungsod o dakbayan, anaay usa ka forum (dakong lugar nga mura'g plaza) nga gi-alirongan ug mga tiyanggehan, edipisyo sa gobyerno, ug mga templo. Dili usab mawagtang ang mga lugar pahuwayan ug kalingawan sama sa kaliguan ug mga arena.

Kinabuhi sa Lugar nga Rural

 

Kasagaran sa mga Romano magbalantay sa karnero ug mag-uuma. Sa sayong Roma, ang mga mag-uuma maoy nagdala sa Kasundaluhan. Sila magtanum inig ka tingpamulak, ug mag-ani inig ka tinglaya. Inig ka ting-init, sila mo-serbisyo sa kasundaluhan.

Apan sa pagdako sa imperyo, nagkadugay mahuman ang mga gubat. Ang mga mag-uumang sundalo gipadala sa mas layong lugar sa mas taas nga panahon. Nan, dili na sila makatagad sa ilang mga uma. Busa napugos sila sa pagbaligya sa ilang yuta ngadto sa adunahan, kinsa nagtukod ug mga luhong villa sulod sa uma sa maong mga yuta. Kay ang kadaghanan sa mga Romanong mag-uuma anaa man sa gubat niadtong panahona, ang mga ulipon ang ilang gipa-uma, kasagaran barato ra kaayo (usahay wala) ang sweldo.

Sa pagbalik na sa mga mag-uumang sundalo gikan sa gubat, wala na sila'y yuta. Dili na usab sila makatrabaho sa mga uma, kay napulihan na man sila sa mga ulipon nga mas barato'g bayad kaysa kanila. Misamot ang kalisod sa ilang kinabuhi tungod niini.

Pamilya

Ang dako sa pamilyang Romanhon mao ang paterfamilia (amahan sa banay). Dako kaayo ang gahum nila, gani pwede nilang ilabaligya ang ilang mga anak isip suluguon . Samtang buhi pa ang amahan, ang usa ka anak lalaki dili makatag-iya ug kabtangan nga "iyaha", ni maka-angkon ug legal nga awtoridad sa iyang mga anak.

Ang kabataan sa karaang Roma maglingaw-lingaw sa samang mga duwaan karon. Adunay mga garing, karwahe-karwahe, ug mga binuhing hayop sama sa iring ug iro. Apan ang mga batang Romano mas daling makabaton ug responsibilidad. Sa mga pamilyang mag-uuma, pananglitan, patarbahuon na ang bata sa uma sa sayong pangidaron. Sa adunahang pamilya, sayong magminyo ang mga bata. Kasagaran niining maong mga panagminyo giplano na daan sa mga ginikanan. Ang dakong hinungdan mao ang mga benipisyong politikal ug ekonomikal nga mabuhat kung ipaminyo ang ilang mga bata sa laing mga adunahang banay.

Edukasyon

Walay eskwelahang pampubliko ang karaang Roma. Ang mga bata makat-on pinaagi sa pagtudlo sa mga ginikanan ra. Ang uban mutungha sa mga eskwelahang pribado. Sila pagatudlo-an sa pagbasa, pagsulat, pagihap pinaagi sa Numerong Romano, ug sa pasiunang pamalaod. Ang mga adunahang pamilya kasagaran mopalit ug mga Griyegong ulipon, kinsa kasagaran mas maalamon pa kaysa ilang mga amo.

Ang taas nga edukasyon sa Imperyo nag-apil sa retoriko, ang arte sa pagdiskurso ug debate. Kasagaran, kadto rang adunay planong mo-apil sa pulitika o pamalaod ang nagtuon niini. Aron mas dali ang pagkat-on, ang mga tinun-an magtuon usab sa mga pilosopiya ug kasaysayan. Apan gamay ra ang babaye nga nagtuon niini, kay dili man pwedeng mo-apil sa politika ang mga babaye.

Relihiyon

 

Ang mga Romano adunay relihiyon nga sama sa Relihiyong Griyego. Kasagaran sa mga Diyos Romano adunay samang Diyos nga Griyego. Panaglitan, si Zeus (Griyego) adunay equivalent nga Jupiter (Romano). Kini nga pagkapareha nahitabo tungod kay niadtong 300 B.C. ang mga Romano nagkaduol man sa mga ideyang Griyego.

Ang kagamhanan sa Roma midumala sa relihiyon. Kasagaran sa mga lider nga Romano gibayaw isip Diyos. Usa kanila mao si Julius Caesar, human sa iyang kamatayon. Ang mga Emperador usab nahimong Diyos.

Miabot ang Kristyanismo niadtong 100 A.D. Lahi kini sa karaang relihiyon sa Roma, kay nagsaad man kini sa mga matuhuon nga adunay kaluwasan ug kinabuhing dayon human sa kamatayon. Bisan sa paglutos sa kagamhanang Romano saa sayo niining panahon, nagmadaugon gihapon ang Kristyanismo. Sa panahon ni Emperador Konstantino, gihimong Tinuho-an sa Imperyo ang Kristyanismo.

Pagkaon, Panapot, ug Kabalayan

Ang pamahaw sa usa ka Romanhon usa ra ka gaang kaon sa pan ug keso. Kasagaran mokaon ug pani-udto sa dili pa mag-alas dose. Para sa mga adunahan, kini adunay ug karne o isda, olibo, ug mga prutas. Ang panihapon, ang kinaimportantehang kaon, magsugod inig ka hapon aron mahuman kini sa dili mongitngit.

Ang mga adunahan adunay daghang course inig ka panihapon. Ang unang course mahimong adunay itlog, utanon, ug bulbog. Ang main course adunay karne o isda. Para sa dessert, kasagaran nilang kan-on mao ang keyk nga adunay dugos, ug mga prutas. Apan alang sa mga pobreng lumulupyo, ang panihapon usa ra ka salo-salo sa lugaw ug pan, olibo, prutas, ug keso.

Simple lang panapot sa mga Romanhon, kasagaran ginama sa wool ug linen. Ang pangunang sapot alang sa babaye ug lalaki mao ang tunic. Kini nagbitay sa tuhod o ubos pa, ug mahimo usab nga sanina-pangkatulog. Ibabaw sa tunic ang mga lalaki magsul-ob ug toga, samtang palla ang isapaw sa mga babaye. Ang duha ka sanina morag dako nga panapton nga magbitay libot sa lawas. Ang mga lalake kasagaran puti ang sanina, apan ang mga adunahan adunay biyoleta nga tumoy ang puti nga sapot. Ang mga babaye mahimong magsul-ob ug nagkanaiyang kolor.

Sa mga dakbayan, kasagaran sa mga Romano nagpuyo sa mga apartment nga tulo ngadto sa lima ka andana ang gitas-on. Ang mga adunahan ray naay kwarta para ipatukod ug balay nga desente. Ang usa ka tipikal nga balay adunay hawan sa tunga, ang atrium. Kini gi-alirongan sa mga lawak, kasagaran gamay ug walay bintana. Apan ang atrium hdili atopan, aron mabawi ang hangin nga dili makasulod sa mga lawak. Ang dagkong balay adunay ikaduhang hawanan, ang peristyle, kasagaran nila gihimong tanaman.

Para sa mga pobre sa kaumahan, ang ilang balay ginama sa tisa nga gipa-uga sa adlaw.

Ganghaan:Kasaysayan