Ваджэнне І Пахаванне Стралы: абрад

Суправаджаўся песнямі, карагодам і пахаваннем «стралы» — грошаў, лялькі або металічнага прадмета. Правозіўся з мэтай выклікаць дождж і надаць зямлі ўрадлівасць. Мае язычніцкае паходжанне і, імаверна, у старажытнасці спраўляўся ў гонар Перуна — бога маланак. Уласна «страла» ў даўніну азначала менавіта маланку.

Пасля «Пахавання» лічылася, што вясна ўжо скончылася, і спяваць веснавыя песні болей было нельга.

Штогадовы абрад «Пахавання стралы», што і сёння праводзіцца ў вёсцы Казацкія Балсуны, занесены ў Спіс нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцяў Беларусі (шыфр 33АК000003).

У «Пахавання стралы» не было канкрэтнай даты. У розных мясцінах «стралу» маглі вадзіць:

• на свята Ушэсце (Бабічы, Нісімкавічы, Патапаўка, Ліпінічы, Неглюбка і інш.),
• на Вялікдзень (вёскі Васілеўка, Старое Сяло, Залаты Рог і інш.)
• на Дабравешчанне (вёскі Івольск, Іванаўка)
• на Троіцу (вёскі Залессе, Вятхінь, пасёлак Крынічнае)

Ваджэнне стралы

Перад «Пахаваннем стралы» адбывалася «Ваджэнне». Жанчыны збіраліся і ішлі працэсіяй праз усю вёску, спяваючы рытуальныя («стрэльныя») песні. У старыя часы, па ўспамінах бабуль, у працэсіі магло сабрацца да трохсот жанчын.

Я пушчу стралу па ўсім сялу,
Да й уздоўж сяла ў канец вуліцы.
Як уб’е страла добра моладца,
Па том моладцу некаму плакаці:
Матка старэнька, сястра маленька,
Дзеткі дробныя да й усе роўныя,
Жана молада кола горада.
Дзе матка плача — там рэчка цячэ,
Дзе сястра плача — там калодзезі,
Дзе дзеткі плачуць — ручайкі бягуць,
Дзе жана плача — там расы няма.
А матка плача да смерці,
Сястра плача да замужжа…

— .

У вёсцы Неглюбка сярод жанчын ішлі два пераапранутых камічных персанажа — Дзед і Баба. Ролю Дзеда выконвала дзяўчына, ролю Бабы — хлопец. Дзеля камічнага эфекту на ролю Дзеда абіралі дзяўчыну невысокага росту, а ролю Бабы — высокага худога хлопца. Абодва персанажы смяшылі людзей, ганяліся за дзецьмі. У даўніну да пояса Дзеда прышпільвалася вялізная морква, якая ўвасабляла палавы орган. Гэта паказвае глыбока язычніцкае паходжанне персанажа.

Пахаванне стралы

Працэсія рухалася ў месца будучага «пахавання» стралы. У розных вёсках гэта была:

• ускраіна жытнёвага поля (вёскі Казацкія Балсуны, Неглюбка)
• мост праз раку (вёска Прысно)
• дубовы лес ля Дняпра (в. Дзяражачы, Глыбоцкае)
• калодзеж (в. Іванаўка)
• перакрыжаванне дарог (в. Неглюбка, в. Нісімкавічы)

У дадзеным месцы «страла» (лялька з саломы, грошы, шпілька ці іншы прадмет) урачыста хавалася ў зямлю. Там, дзе «пахаванне» святкавалася ў траўні-чэрвені, яно ўспрымалася як развітанне з вясною. У многіх вёсках ляльку, якую закопвалі, звалі Вясна. У час рытуалу жанчыны спявалі:

Лялечка мая мілая,
Да схавала я цябе к Ушэсцейку,
К Ушэсцейку, к налецейку,
К такому врэмю, як сёлета,
Прыйду к табе з сахою,
Да буду гаварыць з табою,
Мая міленькая лялечка…

— .

Пасля гэтага ладзілі вясёлыя карагоды, спевы і танцы. У некаторых вёсках «стралу» кідалі ў рэчку ці ў калодзеж. У іншых мясцінах ніякага пахавання наогул не было, людзі адразу распачыналі карагоды і танцы.

У словах песні «Як уб’е страла добра моладца…» Галіна Нячаева бачыць сведчанне аб тым, што ў старажытнасці, у язычніцкі час абрад скончваўся забойствам маладога хлопца, прынясеннем яго ў ахвяру. Персанажы Дзеда і Бабы згадваюцца ў многіх мясцінах Беларусі, у сувязі з многімі святамі. Дзед — адзін з персанажаў-калядоўшчыкаў. Пры гэтым ў даўніну ён таксама прывязваў сабе да пояса моркву, якая сімвалізавала мужчынскі орган. Калядны Дзед сімвалізуе першапродка, а таксама, магчыма, нейкага забытага язычніцкага бога ўраджаю. Аналагічны персанаж прысутніцае і ў абрадзе «Пахаванне Дзеда».

Магчыма, абрад базуецца на старажытным міфе аб тым, што бог-грамабой Пярун — муж багіні зямлі, якую апладняў дажджамі і маланкамі, і якая народжвала ад яго ўсё жывое, у тым ліку ўраджай.

У адказ на пытанне, дзеля чаго водзяць «стралу», вясковыя жанчыны адказваюць: каб дождж пайшоў, каб ураджай быў добры. Таксама абрад ахоўваў людзей ад маланак і пажараў. М. П. Кондрыкава (жыхарка вёскі Нісімкавічы) прыгадвала, што аднойчы рытуал не праводзілі, і летам ад маланкі здарыўся пажар («…як толькі хмара найшла, як трэсь, так і загарылася»).

Час з’яўлення абраду ўсталяваць нельга, хаця ён, несумненна, старажытны. Стараверы, што беглі з Маскоўскай дзяржавы ў XVII ст. і перасяляліся ў Беларусь, успрымалі гэтую традыцыю як грэх.

Паводле ўспамінаў мясцовых жыхарак, Ваджэнне і пахаванне «стралы» не перарывалася нават у час вайны. Але абрад паступова згасаў, насельніцтва вёсак скарачалася, вяскоўцы старэлі. Вялізны ўдар па культуры Гомельшчыны нанесла Чарнобыльская катастрофа 1986 г. Насельніцтва вёсак Ліпа, Барталамееўка і іншых было цалкам эвакуяванае, іх традыцыя зніклі назаўсёды.

Новая хваля інтэрэсу да Ваджэння «стралы» ўзнікла ў пачатку 2000-х гг. У вёскі Стаўбун, Казацкія Балсуны, Неглюбка і іншыя стала прызджаць моладзь з гарадоў, журналісты, даследчыкі са Студэнцкага этнаграфічнага таварыства. У абрадавай працэсіі, якую ўжо шмат год складалі толькі вясковыя бабулькі, з кожным годам усё болей пажылыя, сталі з’яўляцца і маладыя дзяўчыны — як мясцовыя так і студэнткі з гарадоў. Вяскоўцы атрымалі дадатковы стымул да адраджэння традыцыі: іх, з большасці адзінокіх старых людзей, вельмі цешыць, што нехта прызджае да іх, нехта дорыць ім сваю ўвагу.

• Ваджэнне Куста
• Провады Русалкі
• Пахаванне Дзеда
• Жаніцьба Цярэшкі
• Жаніцьба Коміна