Путунхуа

Дадзенае паняцце адносіцца перш за ўсе да вуснай, вымаўленчай нормы. Пісьмовы стандарт называецца байхуа.

Фанетыка і лексіка путунхуа заснавана на вымаўленчай норме пекінскага дыялекту, які належыць паўночнай групе дыялектаў кітайскай мовы. Граматыка путунхуа адпавядае нормам, замацаваным у літаратурных творах на сучаснай кітайскай мове (байхуа), якія таксама найбольш блізкія да паўночных дыялектаў.

На Тайвані афіцыйная мова называецца гоюй (кіт. традыцый. 國語, практ. 国语, піньінь: guóyǔ, літаральна: «дзяржаўная мова»; гэта ж назва выкарыстоўваецца для путунхуа ў гутарковай мовы ў Ганконгу і Макао), у Сінгапуры і Малайзіі — хуаюй (кіт. традыцый. 標準華語, практ. 标准华语, піньінь: biāozhǔn huáyǔ, літаральна: «стандартая кітайская мова, стандартная мова кітайцаў»). Паміж гэтымі варыянтамі есць вельмі нязначныя фанетычныя і лексічныя адрозненні, усе яны практычна цалкам узаемназразумелыя, і іх назвы часта выкарыстоўваюцца як сінонімы.

У літаратуры заходніх краін путунхуа звычайна называюць Mandarin («мандарынская»), аднак у заходнім навуковым асяроддзі гэтым тэрмінам прынята пазначаць усю паўночную дыялектную групу. Для большай дакладнасці на Захадзе выкарыстоўваюць тэрмін Standard Mandarin, які адпавядае сукупнасці ўсіх вышэйзгаданых норм — путунхуа, гоюй і хуаюй. Калька з гэтага назвы — «мандарын», «мандарынская» або «мандарынская гаворка кітайскай мовы» — не ўжываецца расійскай акадэмічнай і экспертнай супольнасцю, аднак зрэдку сустракаецца ў некаторых СМІ. Напрыклад: «[БіБіСі спыняе] радыёвяшчанне на украінскай, азербайджанскай, турэцкай, в'етнамскай і кітайскай (мандарын) мовах».

Ранняя неафіцыйная вусная форма зносін (гуаньхуа) на паўночнакітайскай аснове, як мяркуецца, пачала фарміравацца з пераносу ў 1266 годзе кітайскай сталіцы на месца сучаснага Пекіна (тады называўся Чжунду, затым Даду) перад пачаткам дынастыі Юань. З пачатку XX стагоддзя афіцыйны стандарт, які атрымаў у 1909 назва «гоюй» (ад японскага тэрміна «кокуго» 'дзяржаўная мова') і ў КНР пазней пераназваны ў путунхуа, стаў уключаць не толькі пісьмовую, але таксама і вусную норму.

Задача распаўсюджвання путунхуа як вуснага стандарту ў раёнах распаўсюджвання іншых кітайскіх моў («дыялектаў») агаворваецца ў Канстытуцыі КНР 1982 года. Аднак яго распаўсюджванне адбываецца даволі павольна. Так, нягледзячы на паўсюднае ўжыванне путунхуа на радыё і тэлебачанні, па дадзеных афіцыйнага абследавання (2004), толькі 53 % насельніцтва КНР могуць гаварыць на путунхуа, 18 % размаўляюць на ёй дома, 42 % выкарыстоўваюць у школе і на працы.

Для вызначэння ступені валодання путунхуа з 1994 г. у КНР быў уведзены Экзамен на ўзровень валодання путунхуа (кіт. практ. 普通话水平测试, піньінь: pǔtōnghuà shuǐpíng cèshì (PSC)), які хутка набыў папулярнасць па меры ўсе нарастаючай урбанізацыі Кітая. Існуе некалькі ўзроўняў валодання путунхуа, якія прысвойваюцца пасля праходжання іспыту:

• 1-A (кіт. практ. 一级甲等, піньінь: yījí jiǎděng; колькасць памылак: менш за 3 %) — часта лічыцца, што ім валодаюць уроджаныя пекінцы. Сярод астатніх кітайцаў гэты ўзровень даволі рэдкі. Так, паводле даследавання, праведзенага ў 2003 годзе Нацыянальным рабочым камітэтам па мове і пісьменнасці (кіт. практ. 国家语言文字工作委员会), па буйных гарадах гэты ўзровень паказалі: у Пекіне — 90 %, Цяньцзіня — 25 %, Сіань — 12 %, Далянь — 10 %, Шанхаі — 3 %, Нанкін — 2 %, Чэнду — 1 %, Гуанчжоу — 0,5 %.
• 1-B (колькасць памылак: менш за 8 %) — неабходны для працы карэспандэнтам на тэлебачанні ці радыё;
• 2-A (колькасць памылак: менш за 13 %) — неабходны для працы настаўнікам кітайскай літаратуры ў агульнаадукацыйнай школе;
• 2-B (колькасць памылак: менш за 20 %)
• 3-A (колькасць памылак: менш за 30 %)
• 3-B (колькасць памылак: менш за 40 %) — гэты ўзровень змаглі прайсці толькі 53 % насельніцтва Кітая (каля 700 млн чалавек) паводле першага даследавання валодання моў у КНР, праведзенага ў снежні 2004 года. Для звычайнага кітайца нават для дасягнення гэтага ўзроўню неабходна спецыяльнае навучанне.

Тым не менш многія кітайцы здольныя ў той ці іншай ступені разумець путунхуа, нават не будучы ў стане на ёй гаварыць.

Фанетыка і фаналогія

Путунхуа — ізалявальная тонавая мова. Зычныя і галосныя ўтвараюць абмежаваную колькасць таніраваных складоў пастаяннага саставу (без уліку тону ў путунхуа маецца усяго 414 розных складоў, а з улікам тонаў — 1324). Кожны склад у слове, як правіла, з'яўляецца марфемай (рэдкія выключэнні складаюць склады ў складзе этымалагічна нечлянімых слоў). Пры гэтым марфем, якія фаналагічна былі б меншыя чым склад, у путунхуа няма (выключэнне складае суфікс 儿 «er», які уласнага склада не ўтварае).

У путунхуа ў залежнасці ад характару змены частаты асноўнага галасавога тону ў часе адрозніваюць 4 тоны: 1-ы (роўны), 2-й (узыходзячы), 3-й (сыходна-узыходзячы) і 4-й (сыходны) тоны. Тон выступае як адзін з асноўных распазнавальных гукавых сродкаў, якія дазваляюць адрозніваць лексічныя значэнні. Прыклады: 失 shī 'губляць' — 十 shí 'дзесяць' — 史 shǐ 'гісторыя' — 事 shì 'справа'; 媽 mā 'маці' — 麻 má 'каноплі' — 马 mǎ 'конь' — 马 mà 'лаяць'.

Статыстычныя даследаванні паказалі, што функцыянальная «нагрузка» тонаў у путунхуа прыкладна такая ж высокая, як і ў галосных.

Для путунхуа характэрныя камбінаторныя пераўтварэнні тонаў, якія адбываюцца ў ходзе словаўтварэння пры спалучэнні складоў з пэўным тонам: тоны могуць змяняцца або нейтралізавацца. Такія пераўтварэнні могуць насіць як рэгулярны, так і нерэгулярны характар. Так, склад 一 yī 'адзін' у ізаляваным становішчы вымаўляецца пад 1-м тонам, але ў словазлучэнні перад складамі 1-га, 2-га або 3-га тоны ен вымаўляецца пад 4-м тонам (напрыклад, 一 yī + 年 nián пераходзіць у yìnián), а перад складам 4-га тоны — пад 2-м (напрыклад, 一 yī + 定] dìng пераходзіць у yídìng).

Марфалогія

Калі ў старажытнакітайскай мове словы ў пераважнай большасці былі аднаскладовымі, то ў путунхуа, згодна з падліках кітайскіх лінгвістаў, шматскладовыя словы дамінуюць над аднаскладовымі (75,4 % і 24,6 % адпаведна); пры гэтым каля 85 % шматскладовых слоў складаюцца з двух складоў, так што двухмарфемная форма слова дамінуе. Аднаскладовае слова (званае таксама простым словам) уяўляе сабой першасную лексічную адзінку і мае ў сваім складзе толькі адну марфему. Асноўным спосабам словаўтварэння з'яўляецца словаскладанне (напрыклад, 屏 píng 'засланяць' + 風 fēng 'вецер' дае 屏風 píngfēng 'шырма, экран'); разам з ім распаўсюджаны афіксацыя (адносна нешматлікія афіксы маюць аглюцінаціўны характар) і канверсія. Частка ўзыходзячых к старажытнакітайскай мове аднаскладовых слоў ужываецца толькі ў якасці кампанент шматскладовых слоў.

Словазмяненне ў путунхуа развіта слаба і прадстаўлена ў асноўным дзеяслоўнымі відавымі суфіксамі. Назоўнікі і асабістыя займеннікі маюць форму калектыўнай множнасці, утвараецца пры дапамозе суфікса 们 men, але для назоўнікаў гэтая форма мае абмежаванае ўжыванне (можа прымяняцца для назоўнікаў, якія абазначаюць людзей, радзей — жывел і птушак).

Сярод знамянальных часцін мовы ў путунхуа вылучаюць назоўнік, прыметнік, лічэбнік, займеннік, дзеяслоў і прыслоўе; сярод службовых слоў — прыназоўнікі, паслялогі, злучнікі, часціцы, класіфікатары, паказчыкі членаў сказа, нейтралізатары прэдыкатыўнасці. Асабліва разглядаюць спецыяльныя лексічныя элементы і мадальныя словы. Дадзеная класіфікацыя не з'яўляецца цалкам агульнапрынятай, і паміж прадстаўнікамі розных лінгвістычных традыцый поўнай згоды няма.