Баляда Рамантычнасьць

Рамантычнасьць
Romantyczność
Рамантычнасьць З тому Балядаў і рамансаў
Жанр:	баляда
Аўтар:	Адам Міцкевіч
Мова арыгіналу:	польская
Год напісаньня:	1821
Публікацыя:	1822
Выдавецтва:	Юзэф Завадзкі
Электронная вэрсія
Вікікрыніцы зьмяшчаюць поўны тэкст гэтага твору

Баляда была напісана ў канцы студзеня 1821 у Вільні, выдана як першы − калі не лічыць сэнтымэнтальнага ўступу пад назвай Ключыкі (па-польску: Pierwiosnek) − твор тому Балядаў і рамансаў з 1822. Такім чынам, верш стаў унікальным крэда й адкрыцьцём, ня толькі дэбютанцкага твору паэзыі Міцкевіча, але таксама цэлага будучага творчага шляху паэта. Працягам гэтай кароткай баляды зьяўляецца матыў пакутаў віны Густава з IV часткі Дзядоў.

Сюжэт твору заснаваны на матыве каханьня ашалелай з каханьня Карусі й памерлага Ясенька (Яся), стала для таго часу падствай гучнай спрэчкі за новыя аўтарытэты маралі й пазнаньня(pl). Гэта таксама быў дыялёг паміж галасамі эпохі, паміж голасам, што сыходзіць у эпоху асьветніцтва(pl), і маладым пакаленьнем рамантыкаў, што ўносіла экзыстэнцыйную якасьць, заснаваную на «пачуцьцю й веры». У тым часе твор выклікаў скандал, бо ўтрымліваў свайго роду разьлічэньне паэта са сваім былым прафэсарам −Янам Сьнядэцкім(pl), а таксама нібы залішнюю эротыку.

У цэнтры баляды «Рамантычнасьць» Адама Міцкевіча дзяўчына Каруся, у якой два гады таму памёр яе нарачоны Ясенька. Дзяўчына бачыць яго ноччу й размаўляе зь ім, але людзі ёй ня вераць. Яна просіць Ясенку застацца да раніцы, каб людзі ўбачылі яго й не лічылі яе вар’яткай. Але Ясенка сыходзіць яшчэ да сьвітаньня. Людзі зьбіраюцца й выклікаюць старога мудраца, які заяўляе, што ў дзяўчыны галюцынацыі. Людзі вераць мудрацу, а не дзяўчыне.

Чытач можа альбо паверыць Карусі й яе рамантычнай аргумэнтацыі, альбо мудрацу — ягоннай рацыяналістычнай аргумэнтацыі. Тэма прывідаў працягнецца і ў наступных творах Адама Міцкевіча. У Рамантычнасьці Ясенька як ў народных паданьнях адыходзіць зь першымі сьпевамі пеўня.

Некаторыя дасьледнікі прапануюць падзел рамантызму на дзьве фазы.

1. нэгатыўны рамантызм
2. пазытыўны рамантызм

Рамантычнасьць зьяўляецца першасным творам раньняй фазы разьвіцьця польскага рамантызму, абумоўленага «нэгатыўным рамантызмам». Гэтая клясыфікацыя вынікае з адмаўленьня, якім напоўнены твор; асноўны элемэнт пасланьня — бунт і «зварот да ўяўленьня». Такім чынам, асноўны пасыл рамантызму — гэта заклік да разбурэньня асьветніцкага парадку замест жаданьня пабудаваць новы, заснаваны на паэтычным геніі і шатабрыянаўскага «генія хрысьціянства», якім было імкненьне, што характарызавала пазьнейшы рамантызм, званым «пазытыўным рамантызмам».

 

Mind’s eyes − «пачуцьцё й вера»

Дэвізам твору Міцкевіч абраў цытату з Гамлета Шэксьпіра:

Аднак міцкевічаўскія «Вочы душы» не абмяжоўваюцца толькі шэксьпіраўскай сытуацыяй, бо іх роля ў творы пацьвярджаецца найперш багатай філязафічнай традыцыяй.Рамантычныя размовы аб кагнітыўных здольнасьцях чалавека ў нерацыянальных катэгорыях мелі свой фармальны пачатак у дуалістычнай філязофіі Плятона. У яго падыходзе «вочы душы» — гэта бесьцялесная сутнасьць, здольная непасрэдна бачыць плятонаўскія ідэі, «форма вернага быцьця». Гэтае разважаньне працягнулі Цыцэрон і Люкрэцыюс, уводзячы паняцьце «ўнутранага вока», а таксама хрысьціянская рэлігія з пасланьнем Паўла з Тарсу.

У раньні новы час гэтай зьявай займалася філязофія Асьветніцтва. Нікаля Буалё-Дэпрэа казаў пра «духоўныя вочы», але пад гэтым тэрмінам ён меў на ўвазе ня менш як — душу, якая можа бачыць толькі дзякуючы розуму. У сваю чаргу, паводле Жана Батыста Расіна «бачыць у духу» азначала прарочае бачаньне, такое ж, як тое, што паказвалі вялікія біблейскія дзеячы. Але ўсе гэтыя канцэпцыі адрозьніваліся ад бачаньня Міцкевіча, а за ім — і польскіх рамантыкаў. Першым мысьляром, які заклаў асновы новай якасьці пазнаньня, быў Сэм’юэл Тэйлар Колрыдж. Далейшымі апорамі апынуліся: апалягет «уяўленьня» Ўільям Блэйк і Ёган Готліб Фіхтэ.

У першую чаргу, «вочы душы» Рамантычнасьці пагарджалі пачуцьцёвым пазнаньнем. Побач паэты ў першых шэрагах той крытыкі стаяў Маўрыцы Махнацкі, які пісаў, што «звычайнае вока» не ў стане пранікнуць ані да «ядра натуры», ані да «таямніцаў сэрца». Міцкевічаўскія «пачуцьцё й вера мацьней гавораць мне» выяўляе асаблівасьці ірацыянальныя. У гэтым кантэксьце духоўныя бачаньне Карусі становіцца нейкай звышнатуральнай ласкай спасьціжэньня сутнасьці схаванага ад «зьнешняга бачаньня», абмежаванага пачуцьцямі ці розумам. Назіраецца ўзаемасувязь «вока душы» і паэтычнага уяўленьня — (творчай — imagination, а пераймальнай − fancy), творчая сіла пераўтварэньня фантазыі ў рэальнасьць. У гэтай якасьці Міцкевіч вызначаў і рамантычнае «Абсалютнае Я».

Баляда Міцкевіча калісьці выклікала скандал ня толькі таму, што сьмела скінула з п’едэсталаў найвялікшых асьветніцкіх аўтарытэтаў. Спрыялі гэтаму − пэрвэрсыйныя на той час − тэмы эратызму у паводзінах галоўнай гераіні твору, пастаўленыя аўтарам у цэнтар увагі. Каруся, якая замяніўшы дзень у ноч, ап’яняла свае пачуцьці і лашчылася са сваім памерлым каханым, больш за тое — на людзкім гарадзкім рынку, тым самым выклікала абурэньне старэйшага пакаленьня, якое ахоўвала старое разуменьне маралі.

Як напісаў Адам Важык, «гэты эксьгібіцыянізм быў тым больш гарачым, бо быў чульлівы, усеяным ласкавымі памяншальнымі словамі».

У пэўным сэнсе працягам Рамантычнасьці стаў маналёг роспачы Густава з IV часткі Дзядоў.

У сусьветнай літаратуры XIX стагодьдзя падобнай да Рамантычнасьці была баляда францускага парнасіста − Леконта дэ Ліля, Christine (1862).

Рамантычнасьць стала крыніцай шматлікіх адсылак і згадак у пазьнейшай польскай літаратуры. Спасылаліся на яе між іншым Юльюш Славацкі, Антоні Лянгэ і Ўладзіслаў Бранеўскі.

На беларускую мову баляду пераклала вядомая беларуская пісьменьніца Ніна Тарас.

На ангельскую мову баляду пераклаў вядомы ангельскі паэт Ўістан Г’ю Одэн(en).

• Рамантычнасьць — беларускі пераклад.
• Рамантычнасьць у зборах Бібліятэкі Polona.pl
• Рамантычнасьць у бібліятэцы Wolne Lektury