Таралыу ареалы
Башҡорт теленең Көнсығыш (ҡыуаҡан) диалекты Башкортостандың Әбйәлил , Баймаҡ , Балаҡатай , Белорет , Бөрйән , Ҡыйғы , Мәсетле , Салауат , Учалы райондарында, Силәбе өлкәһенең Арғаяш , Эткүл районы, Кәҫле районы, Ҡыҙыл районы, Ҡонашаҡ районы, Красноармейский районы, Күҫә районы, Нәзепетровский районы, Сосновский районы (Силәбе өлкәһе), Уй , Сыбаркүл һәм башҡа райондарында, Ҡорған өлкәһенең — Әлмән , Сафакүл , Щучанский райондарында, Свердловск өлкәһе|Свердловск өлкәһенең Арта районы, Красноуфимский районы, Нижнесергинский райондарында таралған.
Һөйләштәр
Башҡорт теленең диалекттары Башҡорт теленең көнсығыш диалекты 6 һөйләштән тора:
арғаяш (был һөйләш эсендә — ялан-ҡатай һөйләшсәһе) Асыуҙы һөйләше (учалы) Ҡыҙыл һөйләше (был һөйләш эсендә — Күбәләк һөйләшсәһе, ҡарағай-ҡыпсаҡ һәм бөрйән һөйләшсәләре) мейәс һалйот (салйоғот) Әй һөйләше (был һөйләш эсендә — дыуан-мәсетле, лағыр, лапаҫ һәм петрушка һөйләшсәләре). Лингвистик характеристика
Фонетика Башҡорт теле көнсығыш диалектының фонетик үҙенсәлектәре булып:
һүҙ яһаусы аффикстар башында, һүҙ нигеҙе [ж] , [з] , [л] , [м] , [н] , [ң] өндәренә тамамланған осраҡта, [л] урынына [д] ҡулланыла: әҙәбисә «данлыҡлы» (прославленный) дан[л]ыҡлы — диал. дан[д]ыкты, әҙәбисә «елле» (иҫ киткес) ел[л]е — диал. ел[д]е һ.б.; һүҙ башында [т] һәм [д] фонемаларының сиратлашыуы: әҙәбисә «туғай» (луг) [т]уғай — диал. [д]уғай, әҙәбисә «тулҡын» (волна) [т]улҡын — диал. [д]улҡын һ.б.; [у] , [ү] , [ҙ] , [й] , [р] өндәренән һуң [л] урынына [ҙ] өндәрен ҡулланыу: әҙәбисә «йәйләү» (летовка) йәй[л]әү — диал. йәй[ҙ]әү, әҙәбисә «барлыҡ» (достаток) бар[л]ыҡ — диал. бар[ҙ]ыҡ һ.б.; һүҙ һуңында аффикс ҡушҡан осраҡта [л] фонемаһының төшөп ҡалыуы: әҙәбисә «ҡалһа» (если останется) ҡа[л]һа — диал. ҡаһа, әҙәбисә «килhен» (пусть приходит) ки[л]hен — диал. киhен һ.б.; һаңғырау тартынҡыларҙан һуң [л] урынына [т] ҡулланыу: әҙәбисә «ҡартлыҡ» (старость) ҡарт[л]ык — диал. ҡарт[т]ык, әҙәбисә «аслыҡ» (голод) ас[л]ыҡ — диал. ас[т]ыҡ һ.б. Әй һәм мейәс һөйләштәрендә түбәндәгеләр күҙәтелә:
[өй] өндәр ойоштормаһының [ү] һуҙынҡыһына күсеүе: әҙәбисә «өйрәк» [өй]рәк (утка) — диал. [ү]рҙәк, «һөйрәтеү» һ[өй]рәтеү (тащить) — һ[ү]рәтеү һ.б.; [ж] тартынҡыһын [й] урынында ҡулланыу: әҙәбисә «мәрйен» (жемчуг) мәр[й]ен — диал. мәр[ж]ен, «йәйәү» [й]әйәү (пешком) — [ж]әйәү һ.б. әй һөйләшендә элегерәк [й өнөн [ҙ] урынында бер-ике һүҙҙә ҡулланғандар: әҙәбисә «ҙур» (большой) [ҙ]ур — диал. [й]ур), мәҫәлән, Йүрүҙән йур+Үҙән тигәндән барлыҡҡа килгән. әй һөйләшендә элегерәк ҡатын-ҡыҙ исемдәрендә [г] һәм [ғ] яңғырау тартынҡыларының һаңғырауланышы күҙәтелгән: әҙәбисә «Гөлзифа» (Гульзифа) [Г]өлзифа — диал. [К]өзифа, «Гөлйемеш» (Гульемеш) [Г]өлйемеш— диал. [К]өлйемеш. Арғаяш һөйләшендә түбәндәгеләр күҙәтелә:
[ҙ] яңғырау тартынҡыһының һүҙ уртаһында һәм аҙағында һаңғырауланышы: әҙәбисә «ҡуҙғалаҡ» (щавель) ҡу[ҙ]ғалаҡ — диал. ҡу[ҫ]ҡалаҡ, әҙәбисә «ҡыҙ» (девушка) ҡы[ҙ] — диал. ҡы[ҫ] и т. д.; [ҫ] һаңғырау тартынҡыһының яңғырауланышы: әҙәбисә «аҫыл» (драгоценный) а[ҫ]ыл — диал. а[ҙ]ыл һ.б. Һалйот һөйләшендә [һ] өнөн [ҫ] һәм [ҙ] урынында ҡулланыу: әҙәбисә «ҡыҙ» (девочка) ҡы[ҙ] — диал. ҡы[һ], әҙәбисә «баҫым» (ударение) ба[ҫ]ым — диал. ба[һ]ым һ.б.
Ҡыҙыл һөйләшендә [г] һәм [ғ] яңғырау тартынҡыларының һаңғырауланышы ҡулланыла: әҙәбисә «ғазап» (мучение) [ғ]азап — диал. [ҡ]азап, әҙәбисә «гөнаһ» (грех) [г]өнаһ — диал. [к]өнаҫ һ.б.
Грамматика Башҡорт теленең грамматикаһы Башҡорт теленең Көнсығыш диалектының төп грамматик үҙенсәлектәре булып:
хәл ҡылымдың ҡыҫҡартылған «ап»/ «әп» (әҙәбисә «алып») формаларының «бар-», «ҡал-», «ҡас-», «ҡайт-», «сыҡ-», «бир», «ин-», «йөрө-», «кил-», «кит-», «мен-», «төш-» ҡылым нигеҙҙәре менән берләшеүе: әҙәбисә «алып барыу» (понести) — диал. «апарыу», әҙәбисә «алып китеү» (унести) — диал. «әпкитеү», әҙәбисә «алып сығыу» (вынести) — диал. «апсығыу», әҙәбисә «алып биреү» (подать) — диал. «әпиреү» һ.б.; һүҙ яһаусы -ҡаҡ/-кәк, -ғаҡ/гәк, -маҡ/ -мәк, -шыҡ/-шек, -тылыҡ/-телек, -дылыҡ/-делек, -ҙылыҡ/-ҙелек аффикстарының продуктивлығы: «йырмаҡ» (устье реки), «әрҙәшкәк» (скандалист), «һикелтмәк» (ухабы), «ҡыйшыҡ» (кривобокий), «һуғышҡаҡ» (драчун), «уңғандыҡ» (деловитость) һ.б.; ҡылымдың бойороҡ һөйкәлешенең архаик формаһын -ың/-ең аффиксы менән бәйләнештә ҡулланыу: лит. «барығыҙ» (идите) — диал. «барың» һ.б.; ҡылымдың инфинитив формаһын, ҡылым һәм -ҡалы/-кәле, -ғалы/-гәле, -мак/-мәк, -маҡа/-мәкә аффикстары менән бәйләнештә ҡулланыу: әҙәбисә «барырға, күрергә кәрәк» (сходить, увидеть нужно) — диал. «барғалы, күргәле кәрәк», әҙәбисә «алырға теләй» (хочет взять) — диал. «амаҡа була» һ.б. Тикшеренеүҙәр тарихы
Әҙәбиәт
БАЙЫШЕВ Таһир Ғәлләм улы Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку. М., 1955. Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович , Ишбердин, Эрнст Файзрахманович . Башкирский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах / Ред. коллегия: В. Н. Ярцева (предс.), В. А. Виноградов (зам. предс.), В. М. Солнцев, Э. Р. Тенишев, А. М. Шахнарович, Е. А. Поцелуевский (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН. — М .: Наука, 1997. — Т. 1. — С. 173—182. — 432 с. — ISBN 5-02-011237-2 . Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович Два века башкирского литературного языка. — Уфа: Гилем, 2000. Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. 234 с. Диалектологический словарь башкирского языка. — Уфа: Китап, 2002. — 432 с. — ISBN 5-295-03104-7 . (баш.) Илишев И. Г. Язык и политика в многонациональном государстве. Уфа, 2000. 270 с. История башкирского литературного языка./ Ишбердин, Эрнст Файзрахманович , Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович , Р. Х. Халикова: Уфа, Башк. изд-во «Китап», 1993. 320 с. (баш.) Ишбулатов, Нагим Хажгалиевич . Башкирский язык и его диалекты. — Уфа: Китап, 2000. — 212 с. — ISBN 5-295-02659-0 . (баш.) Максютова, Нажиба Хаерзамановна Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении. — Уфа: Китап, 1996. Максютова Н. Х. Материалы по лексике айских башкир //Башкирская лексика. — Уфа: Башкнигоиздат, 1966. — С.49—66. Максютова Н. Х. Башкирско-монгольские языковые связи (На материале салъютского говора башкирского языка) // Лингвогеография, диалектология и история языка. — Кишинев: Штиница, 1973. — С.243—246. Максютова, Нажиба Хаерзамановна Восточный диалект башкирского языка в сравнительно-историческом освещении. — М.: Наука, 1976. — 292 с. Максютова Н. Х. Формирование и современное состояние говоров восточного диалекта башкирского языка (сравнительное исследование): Автореф. дисс. д. филол. наук (10.02.06). — Баку, 1980. — 34 с. Миржанова, Сария Фазулловна . Северо-западный диалект башкир. — Уфа: Китап, 2006. — 296 с. — ISBN 5-295-03923-4 . Poppe N. N. Bashkir manual. Descriptive grammar and texts with a Bashkir-English glossary. Bloomington, 1964. Словарь башкирских говоров. Восточный диалект. Т.1. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1967. (баш.) Юлдашев, Ахнеф Ахметович . Башкирский язык // Языки Мира. Тюркские языки / Э. Р. Тенишев. — Бишкек: Кыргызстан, 1997. — 543 с. — ISBN 5-655-01214-6 . Иҫкәрмәләр
Һылтанмалар
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Көнсығыш диалект , which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0") ; additional terms may apply (view authors ). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses. ®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.