صفویلر یا دا صفوی ایمپیراتورلوغو و یا صفوی دؤولتی — ۱۵۰۱–۱۷۳۶ میلادی ایللر آراسیندا باتی آسیا منطقهسینده بیر حؤکومت ایمیش.
بو حؤکومتین اساسی صفوی خاندانی طرفیندن قویولموشدور و حؤکومتین اراضیسی بوگونکو ایران، آذربایجان جومهوریتی، ارمنیستان، افغانیستان، پاکیستان، بحرین، گورجوستانین دوغو قیسمتلری، تورکمنیستانین گونئی قیسمتلری و هابئله بعضی دؤورلرده عراق و کویت اؤلکهلرینه ده شامیل اولارمیش. صفویلر آغقویونلولار و شیروانشاهلار دؤولتلرینه سون قویموش، شئیبانیلر، عثمانلیلار و افغانلارلا جیدی موحاریبهلر آپارمیشلار.
Safavid Empire ملک وسیعالفضای ایران صفوی دؤولتی مملکت ایران صفوی ایمپیراتورلوغو | |||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
صفویلر ایش اوستونه گلدیلر ۱۵۰۱ (میلادی)–صفوی دؤولتینین ییخیلیشی ۸ مارس ۱۷۳۶ (میلادی) | |||||||||||||||||||||
وضعیت | ایمپیراتورلوق | ||||||||||||||||||||
پایتخت | تبریز (میلادی۱۵۰۱–۱۵۵۵) قزوین (میلادی۱۵۵۵–۱۵۹۸) ایصفاهان (میلادی۱۵۹۸–۱۷۳۶) | ||||||||||||||||||||
عۆموُمی دیللر | |||||||||||||||||||||
دین | ایسلام (شیعه) | ||||||||||||||||||||
دؤولت | حؤکمدارلیق | ||||||||||||||||||||
شاهنشاه، خاقان | |||||||||||||||||||||
• ۱۵۰۱–۱۵۲۴ | بیرینجی شاه اسماعیل (ایلک شاهلاری) | ||||||||||||||||||||
• ۱۷۳۲–۱۷۳۶ | اۆچونجو شاه عباس (آخیر شاهلاری) | ||||||||||||||||||||
باشباخانلار | |||||||||||||||||||||
• ۱۵۰۱–? | محمد ذکریا کوجوجی (ایلک) | ||||||||||||||||||||
• ۱۷۲۹–۱۷۳۶ | نادرشاه (سون) | ||||||||||||||||||||
قانون اوقانی | شاه | ||||||||||||||||||||
تاریخی دؤنم | |||||||||||||||||||||
• صفوی طریقتی و شیخ صفیالدین اردبیلی ایشلرین باشلادیلار. | ۱۳۰۱ (میلادی) | ||||||||||||||||||||
• یارادیلدی | صفویلر ایش اوستونه گلدیلر ۱۵۰۱ (میلادی) | ||||||||||||||||||||
• هوتاکی دؤولتی ایش اوستونه گلدی. | ۱۷۲۲ (میلادی) | ||||||||||||||||||||
• نادرشاه چالیشمالاری | ۱۷۲۶–۱۷۲۹ میلادی | ||||||||||||||||||||
• ییخیلدی | صفوی دؤولتینین ییخیلیشی ۸ مارس ۱۷۳۶ (میلادی) | ||||||||||||||||||||
• نادرشاه افشار، افشار حؤکومتینی قوردو | ۱ اوْکتوبر ۱۷۳۶ (میلادی) | ||||||||||||||||||||
اراضی | |||||||||||||||||||||
پول واحیدی | تومان، عباسی، شاهی.
| ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
a State religion. |
صفویلر دؤولتی موعاصیر آذربایجان دؤولتچیلیگینین فورمالاشماسینا اؤنملی تأثیر گؤسترمیشدیر. تاریخده ایلک دفعه آذربایجان تورکجهسی محض صفویلر زامانیندا آذربایجاندا و ایراندا رسمی دؤولت دیلی سوییهسینده ایشلنمیشدیر. شاه ایسماعیل عئینی زاماندا ختایی لقبی ایله آذربایجان تورکجهسینده شعرلر یازمیشدیر. ماراقلیدیرکی، صفوی دؤولتینه قارشی دینی موحاریبه آپاران عثمانلی سولطان سلیم شاه، شاه ایسماعیللا مکتوبلارینی فارس دیلینده یازدیغی حالدا، شاه ایسماعیل جاواب مکتوبلارینی یالنیز (فقط) آذربایجان تورکجهسینده یازمیشدیر. ایلک زامانلاردا صفویلر دؤولتینده اَن اهمیتلی وکیل وظیفهلرینه قیزیلباش تورک حاکیملری تعیین ائدیلمیشدیر. ۱۶-اینجی عصرین اورتالاریندا ۷۴ امیرین ۶۸-ی آذربایجانلی ایدی.
باشکندی موختلیف واختلاردا تبریز، قزوین و ایصفاهان اوْلموشدور.
مهم شهرلریندن تبریز، اردبیل، گنجه، ناخچیوان، شاماخی، باکی، دربند، ماراغا، قزوین، همدان، ایصفاهان، شیراز، مشهد، هرات، یزد، کرمان و سۇلطانیه اوْلموشدور.
صفوی سولالهسینین منشألری حاقّیندا موباحیثلر هئچده سون زامانلار مئیدانا گلمهمیشدیر.
بو بارهده یگانه تاریخی منبع ایسماعیل ابن بزارین "صیفت الصفا" ("صافلیغین صافلیغی") عصری حساب اوْلونور. بۇ عصره گؤره صفوی منشیی ۷-جی شیعه ایمامی موسی کاظیمه چاتیر. باشقا سؤزله بۇ عصره گؤره صفویلر منشأجه عربدیرلر. لاکین اکثر تدقیقاتچیلار (مس. احمد کسروی، و.و. بارتولد) بۇ بارده بئله فیکیرلری واردیر کی، صفویلرین اجدادلاری هئچده سیدلر (محمد پئیغمبرین نسلی) نسلیندن دئییلدیر. سادهجه اولاراق صفوی تاریخشوناسلاری صفوی نسلینین معتبرلیگینی گؤسترمک اۆچون نسیل شجرهسی سوْنرادان اویدورولموش و ابن-بزارین عصرینین متنینه داخیل ائدیلمیشدیر.
صفویلر تورک دیلینده دانیشیردیلار و صفوی شاهلاریندان چوخلو تورک شعرلر و یازیلار قالیبدیر و اونلارین تورک دیللی اولماقلارینا چوخلو سندلر واردیر. هابئله بیرینجی شاه اسماعیل صفوی تورک دیلینده شعر یازاراق، اؤزونه «شاه اسماعیل ختائی» و یا «شاه اسماعیل خاتایلی» تورکجه بیر تخلّوص سئچمیشدیر. دئمک کی «خاتای» یوخسا «ختای» اَسکی تۆرکۆستاندا بیر شهرین آدیایمیش.
شاه اسماعیل صفوینین آنا نسلی تورکدور و آغقویونلو سولالهسینه منسوبدور. شاه اسماعیل عالمشاه بیگیم خاتونون اوغلو، عالمشاه بیگیم ایسه اوزونحسن آغقویونلونون قیزی ایدی. آنجاق صفویلر سولالهسینین و شاه اسماعیل صفوینین آتا نسلی ایله باغلی موختلیف باخیشلار وار. شاه اسماعیلین آتاسی شیخ حیدرین شجرهسی شیخ صفیالدین اردبیلیه یئتیشیر. بعضیلری شاه اسماعیلین آتا نسلینین دیلی تورکجه اولدوغو اوچون صفویلرین آتا نسلینی تورک حساب ائدیرلر، بعضیلری ایسه صفویلرین آتا نسلینین دیلینین تورکجه اولماسینا باخمایاراق، اونلارین سویونو تورک حساب ائتمیرلر، و صفویلرین نَسَبلرینی عرب، فارس و یا کورد بیلیرلر و اونلارین دیلین تورکلشمیش حساب ائدیرلر.
تورک اولمایان تدقیقاتچیلارین چوخو «صفات الصفا» عصرینده شیخ صفیالدینین اِتنیک منسوبیّتی حاقداکی معلوماتلارین اوزرینده سوکوتلا کئچیرلر.
بو عصرده دفعهلرله شیخ صفینین سفرلری زامانی اونا "پیر تورک" ("تورکون پیری") دئییلمهسی گؤستریلیر. هابئله شیرازدا (فارس تورپاغی) موریدلر اونا بۇ جور موراجعت ائدرمیشلر. حیکایتده بئله بیر مقام دیقته لاییقدیر: "یوکسک منسب صاحیبی اولان و بوتون فارسدا جسارتی ایله تانینان امیر عبدالله" (صفیه موراجیعتله) دئدی: "ای تورکون پیری..."
مؤولانه احمد و مؤولانه ایبراهیم تبریزی سرئوی قئید ائدیردیلر کی، «(بیز) اردبیله گلدیک، شئیخین یانیندا (ائوینده)، قوی (آللاه) اونون روحونو عزیز توتسون، بیزه قارا چؤرک و سو گتیردیلر. غفلتاً بیر نئچه تورک داخیل اولدو. اونلارا آغ چؤرک و بال گتیردیلر». بۇ حکایت تورکلرین شیخ صفینین ائوینده اوستونلوک وئریلدیگینی گؤستریر.
توکل ابن بزار همچنین شیخین "تورک کندینده" ("ده تورک") اولماسیندان یازماسی اردبیل اراضیسینده تورک اهالیسینه ایشارهدیر.
بو بارهده زکی ولیدی توقانین فیکیرلری اولدوقجا ماراقلیدیر. توقای اکثر تدقیقاتچیلارین اویدورما حساب ائتدیکلری «صفات الصفا» دان کورد قوشونلارینین آذربایجانا گلمهسی حاقدا روایته اساسلاناراق بونو ۱۰۲۵-جی ایلده روادیلرین آذربایجانی توتماسی ایله علاقهلندیریر. شیخ صفینین اجدادلاری اولان شئیخ زاهیدین اجدادلاریدا «روائدیلرین حربی عملیاتلاری زامانی گیلان و اردبیله گلمیش، موغان و آراز ویلایتلرینده ایسلامی یایمیشلار». اونون فیکرینجه «اردبیل کورد شیخینین» نسلی «تامامیله تورکلشمیشدیر». اونون فیکرینجه ۱-اینجی شاه ایسماعیل و ۱-اینجی شاه طهماسیب اؤز کورد منشیینی تاریخدن سیلمک اۆچون الیندن گلنی ائتمیشدیر.
بعضی ایران تاریخچیلری شاه ایسماعیلی تورک حؤکمداری کیمی دئییل، خوصوصی شرایط اوجباتیندان تورکجه دانیشماغا و شعرلر یازماغا «مجبور اولان» ایران دیللی–فارس کیمی قبول ائدیلیر. اونلارین دوشونجهلری اساسیندا؛ «ایران تورکلری، تورکمن و تاتار عیرقینین محصولودور. آذربایجان تاتارلاری تورکجه دانیشسالاردا فعلاً ایرانلیدیرلار، اونلار صاف ایرانلیلارین منشأجه تورکمن، یاخود تاتار عیرقی ایله قاریشیغینی تشکیل ائدیرلر.»
بعضی صفوی شاهلاری اؤز حؤکومتلرینه مشروعیت وئرمک هدف ایله اؤز نسیللرین ایسلام پیغمبرینه و یا شیعه ایماملارا منسوب ائدیردیلر و حضرت محمد و سادات نسلیندن اولدوقلارینی ایدعا ائدیردیلر. آنجاق چوخلو تاریخچیلر بو ایدعانی رد ائدیبلر.
۱۳-اونجو عصرده آذربایجاندا باش وئرمیش مونقول استیلاسی خالقین وضعیتینین حددن آرتیق پیسلشمهسینه سبب اولموشدو. بئله بیر شرایطده کورتبیی صورتده صوفی-درویش اوردئنلری مئیدانا گلدی. اهالینین دوشدوگو وضعیت بۇ اوردئنلرین اونلارین آراسیندا چوخ صورتله یاییلماسینا سبب اولدو. بۇ طریقتلرین باشچیلاری اؤز اطرافلاریندا اینسانلاری بیرلشدیرمگه باشلادی. طریقت باشچیلاریندان بیریده شیخ صفیالدین اسحاق الموسوی الاردبیلی(۱۲۵۲-۱۳۳۴) اوْلموشدور. شیخ صفیالدینین یئددینجی شیعه ایمامی موسی کاظمین نسیلیندن اولدوغو دئییلیردی. شئیخ صفیالدین چوخ بؤیوک نفوذ صاحیبی اوْلموشدور.
ایلکین دؤورلرده صفویلر حاکیمیته شیعهلیک طریقتینین گوجو ایله گلمک ایستییردیلر، لاکین ۱۴-اونجو یوزیللیکدن اعتیباراً اونلارین اللرینده ایری تورپاق ساحهلری کئچدی. ایلک صفوی-فئودال شیخ صدرالدین(۱۳۳۴-۱۳۹۲) اوْلموشدور.
اؤلکده باش وئرن پروسسلردن اونلار چوخ مهارتله ایستیفاده ائدیب خالق کوتللرینی موختلیف وعدهلرله اؤز طرفلرینه چکیردیلر. تدریجاً شیخ خواجه علی(۱۳۹۲-۱۴۲۷) و شیخ ابراهیم(۱۴۲۷-۱۴۴۷) (شیخشاه آدی ایله مشهور اوْلموشدور) اردبیل ویلایتینین ایرهسی فئودال حاکیمی کیمی چیخیش ائتمگه باشلادیلار، باشقا سؤزله اردبیل آرتیق صفویلره تابع اولان حربی-سیاسی و روحانی بیر ولایت ایدی. شیخ جنیدین (۱۴۴۷-۱۴۶۰) دؤورونده آرتیق دیگر ویلایتلره غنیمت اله کئچیرمک اۆچون هجوم ائدیردیلر. تدریجاً قاراباغ و تالیش داغلارینا قدر اولان شرق تورپاقلاری صفویلره تابع اولماغا باشلادی.
صفویلرین آرتان حربی-سیاسی چکیسی قاراقویونلو حؤکمداری جاهانشاهی مجبور ائتدی کی، شیخ جنیدی اردبیلدن چیخارتسین. شیخ جنید میصری، سورییانی، مئسوپاتامییانی گزیر و سوندا دییاربکیره گلیر. بورادا دا آغقویونلولارلا قاراقویونلولارا قارشی اتفاق یارانیر. شیخ جنید اوزون حسنین باجیسی خدیجه بگیمله ائولنیر.
شیخ جنیدین اردبیلدن کناردا اولماسینا باخمایاراق بورادا دا اونا یئنی موریدلر و طایفالار قوشولورلار. ۱۴۵۹-جو ایلده شیخ جعفرین اردبیله قاییتماق ایستگی شیخ جعفر (شیخ ایبراهیمین اوغلو) طرفیندن انگللندی (شیخ جعفر سوننیلیگی تبلیغ ائدیردی) ۱۴۶۰-جی ایلده شئیخ جفرین داغیستان یوروشو زامانی صفویلر ای خلیلوالله و جاهانشاهاین قوشونلارینا قارشی دؤیوشده مغلوب اولور. شیخ جنید اؤلور. اونو اوغلو شیخ حیدر(۱۴۶۰-۱۴۸۸) اوز ائدیر. شیخ حیدر داییسی اوزون حسنین قیزی عالمشاه بگیمله ائولنیر. صفوی-آغقویونلو اتفاقی برپا اوْلونور.
اؤلکهده باش وئرن پروسسلر نتیجهسینده ۱۴۷۰-جی ایلده اردبیله گلن اوزون حسن شیخ جعفری قیوم ساخلاماقلا شیخ حیدری «صفوییی» اوردئنینین ایرهسی تاختیندا اوتورتدوردو.
شیخ حیدر اوردئنده بیر سیرا ایصلاحاتلار آپاردی، صفویلر محض اونون دؤورونده «قیزیلباشلار» آدلانماغا باشلادیلار. بۇ ایصلاحاتلار نتیجهسینده شیخ حیدر «ابن آللاه» آدلانماغا باشلادی. شیخ حیدرین رهبرلیگی ایله صفویلر ۱۴۸۳-جو ایلده شیروان و داغیستانا، ۱۴۸۷-جی ایلده شیروانا یوروش ائتدیلر-شاماخی توتولدو. بۇ یوروشلر نتیجهسینده شیخ حیدره قارشی آغقویونلو-شیروانشاه بیرلیگی یاراندی. ۱۴۸۸-جی ایل ۹ ژوئندا شاهداغین اتگینده تاباساراندا باش وئرمیش دؤیوشون نتیجهسی کیمی صفویلر شیخ حیدر باشدا اولماقلا چوخلو ایتکی وئردی. بۇ دؤیوشده رقیبلرده حدسیز چوخ ایتکی وئردیلر.
تاباساران دؤیوشو نتیجهسینده اردبیل حاکیملیگی ضعیفلیگیر (دئمک اولار کی، یوخا چیخیر). اوچ صفوی شاهزادهسی- سولطانلی، ایبراهیم و ایسماعیل شیراز یاخینلیغیندا ایستخر قالاسینا سالینیر. لاکین باش وئرن پروسسلر حاکیمیته گلمیش روستم اونلاری آزاد ائدیر و آغقویونلو داخیلی چکیشمهلری آرادان قالدیرماق اۆچون سولطانلی ایله موتفقلشیر. بایسونقورو مغلوب ائدن سولطانلی تبریزه و اردبیله گلیر. اردبیل و تبریز شیخ حیدرین اولادلارین چوخ گؤزل قارشیلاییر. اردبیله اطرافدان چوخلو مورید آخیشماغا باشلاییر. بۇ حرکت آغقویونلو روستمه خوش گلمیر، سوی-قصد تشکیل اوْلونور. سوی-قصدین اوستو آچیلیر. ۱۴۹۴-جو ایلده شمسی دؤیوشو غئیری-برابر کئچیر و سولطانلی اؤلور. دؤیوشدن اول سولطانلی «صفویی» اوردئنینین باشچیسی ایسماعیلی تعیین ائدیر. صفویلرین اردبیل مولکلری اله کئچیریلیر.
ایسماعیل حوسین بی لله شاملینین رهبرلیک ائتدیگی ۸۰ نفره یاخین صوفی ایله بیرلیکده اردبیلد، رشتد، کسکره داها سوْنرا ایسه لاهیجاندا - گیلانین بییئتین ویلایتینده گیزلنیر. بورادا ویلایتین حاکیمی میرزه علینین ساراییندا یئرلشیرلر. ایسماعیلین لاهیجاندا اولدوغو ۶ ایل مدتینده او مشهور عالیم شمسالدین لاهیجی طرفیندن تحصیل گؤرور.
[[شکیل:۴۰سوتوون.ژپگ|لئفت|تهومب|۲۷۰پخ|ایصفاهاندا ۴۰ سوتون سارایی]] ۱۴۹۹-جو ایلده اردبیل شیخلرینین مصلحتی ایله ایسماعیل لاهیجانی ترک ائدیر و اردبیله اوز توتور. بورادا او قیزیلباش موریدلرینی اؤز اطرافینا توپلاییر. دئیلمدن، طارومدان کئچهرک خالخالا گلیر. یولبویو ایسماعیل آذربایجانین دیگر اراضیلریندن، آنادولودان چوخلو سایدا طرفداشی قوشولور. قیشی ارجیواندا کئچیریر. ۱۵۰۰-جو ایلده جابانی دؤیوشو فرخ یاسارین، ۱۵۰۱-جی ایل شرور دؤیوشو الوند میرزهنین مغلوبیتی ایله نتیجهلنیر.
۱۵۰۱-جی ایلده تبریزه داخیل اولان ایسماعیل اؤزونو شاه اعلان ائدیر. ۱۵۰۳-جو ایل ۲۱ ژوئن آلماقولاغی دؤیوشو مراد میرزهنین مغلوبیتی و صفویلرین تام غلبهسی ایله سونا چاتیر.
وقتای افندییئو - آذربایجان صفوی دؤولتی
This article uses material from the Wikipedia تۆرکجه article صفوی ایمپیراتورلوغو, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). عکسی بللیلشدیریلمزسه، ایچیندهکیلر CC BY-SA 4.0 لیسانسی آلتیندادیلار. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki تۆرکجه (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.