Кайыҥду-Бел

Кайыҥ орустап береза, кайыҥду орустап березняк, бел орустап небольшой перевал, седловина.

Кайыҥду-Бел орустап березовый перевал.

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде Теректиниҥ, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Кадын сууныҥ сол јарадында, Оймонныҥ чӧлинде турат. Јурттыҥ турган јери чала эби јок, јеткерлӱ јер, јарат јемирилгедий. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1019 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке.

Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.

Ӧзӱмдери

Јанында арка туузы, аралдары агашла бӱркелген. Кайыҥ, јодро, мӧш, чиби, тыт агаш ӧзӧт. Маала ажы, кыра ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.

Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: артыш, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ..

Јери ле јолдоры

Јуртта 6 ором: Забочный, Олјондо, Комсомольский, Советский, Совхозный, Садту.

Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 300 кижиниҥ 94 % орустар болгон.

Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Адару тудары. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Агаш белетеери. Туризм.

Тӱӱкилик

Археологиялык

Ар-бӱткендик

• Ӱч-Сӱмер туу (1505);
• Ыйыктуныҥ аржаны (1509);
• Боочы Громотуха (..).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.