Аиҭарҿиара

Италиа Аиҭарҿиара алагамҭа ҳәа ирыԥхьаӡоит – проторенессанс, мамзаргьы треченто (1300-тәи ашықәсқәа рзтәи акультура). Италиатәи Аиҭарҿиара акультура ашәҭыкакаҷра XV—XVI-тәи ашәышықәсқәа рзы иҟан ҳәа азырыԥхьаӡоит. Уи аамҭа аҩныҵҟала ҷыдала иалыркаауеит Иҳараку Аиҭарҿиара ( 1490-тәи ашықәсқәа инадыркны XVI-тәи ашәышықәса актәи аԥшьбарак аҟынӡа). Агәҭантәии Аҩадатәии Европа ирыҵаркуа аҳәынҭқаррақәа рҿы Аиҭарҿиара аамҭа еиҳа ихьшәаны иҟалеит, насгьы иаиуит ахатәы ҷыда ҟазшьақәа.  Ус еиԥш иҟоу иреиуоуп Аҩадатәи Аиҭарҿиареи Франциатәи Ренессанси.

Италиатәи ажәа «rinàscita» уԥылоит Лоренцо Гиберти «Ихҳәаақәа» рҿы (I Commentari, 1452—1455), уи аамҭак ицаныз асахьаҭыхҩцәа ирызкыз ашәҟәаҟны. Уантәи ари ажәа ихы иаирхәоит Џьорџьо Вазари еиқәиршәаз,  «Еицырдыруа аҿыханҵаҩцәеи, арыԥшьшьаҩцәеи, аргылаҩцәеи рнысымҩа» захьӡыз ашәҟәаҿы (1550). Вазари ари ажәала иаликаауеит иара иаамҭа аԥхьа, «абжьаратәи ашәышықәсқәеи аварварцәеи раамҭазы  акыршықәса  икаҳаны иҟаз,  XVI-тәи ашәышықәса алагамҭа иаҵанакуаз арҿиаҩцәа русура. Уи ишәҟәы аҿы ишиҩуаз ала, «ауаа рыхшыҩ шәаҳаны измаз анаҟә»,  «иҟалап, анцәа игәаҳәарала, мамзаргьы аеҵәақәа ргәаԥхарала» иаалырҟьаны  ишхыҵыз, асахьаҭыхҩцәагьы,  иаразнакала ишырбаз «абзиахә иашаҵәҟьа». Уи ишҳәаақәиҵоз ала, «аиҭарҿиара  иаанаго – ауаҩи  аԥсабареи  реизыҟазаашьа иаҵоу агармониа  ссир азыхынҳәроуп». Убри азыҳәан «аԥсабара – ҿырԥшыгоуп, ажәытәуаа – школуп». Аиҭарҿиара аԥхьа иҟаз аамҭақәа агуманистцәа «ашәышықәса еиқәаҵәақәа» ҳәа ирышьҭан.

1855 шықәсазы афранцыз ҭоурыхҭҵааҩы Жиуль Мишле «Франциа аҭоурых» ашәҟәы абжьбатәи атом ахаҿы италиатәи атермин акалька ахихит.  1860 шықәсазы икьыԥхьын «Италиатәи акультура Аиҭарҿиара аамҭазы» (Die Kultur der Renaissance in Italien) зыхьӡыз  швеицартәи аҭоурыхҭҵааҩы Иакоб Буркхардт иусумҭа. Уи нахыс ажәақәа «аиҭарҿиареи» «ренессанси» еицеизеиԥшны ирыдыркылеит,  акультура аҭоурых аҿы аиҭасратә аамҭа аазырԥшуа ажәа - синонимқәаны.  Урысбызшәалатәи атрадициаҿы еицеизеиԥшны ишрыдрымкылазгьы, азеиԥштә хархәараҿы, насгьы италиатәи акультура ианалацәажәо, еиҳа аԥыжәара амоуп ажәа «Возрождение – Аиҭарҿиара), франциатәи акультура аганахьала,  лассы-лассы рхы иадырхәоит ажәа «ренессанс».

Аиҭарҿиаратә аамҭа аҷыдарақәа  – акультура идинтәым ( иныхатәым) аҟазшьеи, уи агәыҳалалреи (агуманизмра), антропохадареи, антикатә аамҭа ашҟа азҿлымҳара ҷыдеи. Уи аамҭазы аекономикатә факторқәа: ахәҳахәҭреи атауартә-ԥаратә еизыҟазаашьақәеи, ааглыхра аизырҳареи уҳәа  егьырҭгьы рҵакы еиҳа имаҷхоит. Адоуҳатә культураҿы иҟалаз аиҭасра, зегь раԥхьаӡагьы,  изылҵшәаз ауаҩы идинхаҵаратә дунеихәаԥшышьа ԥсабаратәла аеволиуциеи уи иааикәыршаны иҟоу адунеи азы идыррақәа рыҭбаахареи ракәын.  Аҟазара аганахьала акәзар, абжьаратәи ашәышықәса иаҵанакуаз арҿиаҩцәагьы ҩашьарада ибзианы ирдыруан антикатә арҿиаҩцәа рҟазара, уимоу рырҿиамҭақәа рҿгьы акырџьара рхы иадырхәон, аха Вазари ишышьақәирыӷәӷәоз ала, акыр еицакны, ирхәанчаны акәын рхы ишадырхәоз. Уи игәаанагарала, «Италиа  XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭази – XVI-тәи алагамҭази рзы ауп ианыҟалаз аформеи аҵак ҿыци ииашаны реилагӡара – антикатә аамҭазы иаԥҵаз аформа ссири ақьырсаиантә гәыҳалалра аидеиа ҿыцқәеи реилаӡҩара аналыршахаз».

Акультуратә парадигма (аҿырԥштәы,ахсаала) ҿыц  ацәырҵра -   Европа ауаажәларратә еизыҟазаашьақәа рҿы иҟалаз шьаҭанкылатәи аԥсахрақәа ракәын изыдҳәалаз.

Аиҭарҿиара ашьақәгылараҿы иҷыдоу аҵакы аман Византиатәи аҳәынҭқарра аилаҳареи, иара убас  абжьаратәи ашәышықәсқәа рзы Европа зынӡа зыӡбахә рмаҳацыз, аха Византиа ахаангьы ирхамышҭуаз антикатә хыҵхырҭақәа рыла ибеиаз абиблиотекақәеи, аҟазаратә рҿиамҭақәеи рыманы Европаҟа ибналаз, антикатә культура ныҟәызгоз византиааи. Убас, византиатәи алектор иқәгылара инаҭаз анырра иабзоураны, Козимо Медичи Флоренциа иааиртит Платон иакадемиа.

Ақалақьқәа-ареспубликақәа реизҳара  иҳәаақәнаҵеит афеодалтә еизыҟазаашьақәа ирылахәымыз - аҟазацәа, анаплакцәа, абанкирцәа уҳәа  рышьҭрақәа рнырра аизҳара.  Урҭ зегьы рзы итәымын, еиҳаракгьы адинхаҵаратә культура аҟнытә иаауаз, абжьарашәышықәсатәи аскетреи  ахыларҟәратә ҟазшьеи. Уи аҭагылазаашьа  ауаҩы ихаҭареи, ихақәиҭреи, иактивреи, ирҿиаратә усуреи иреиҳаӡоу мазараны, иара убасгьы ауаажәларратә институтқәа рыхәшьара иашәага-загақәаны изыԥхьаӡоз  агуманизмра ашҟа инанагеит.

Ақалақьқәа рҿы ицәырҵуа иалагеит идинхаҵаратәым,  аҭҵаарадырреи аҟазареи рцентрқәа. Урҭ русура аныхабаа  ахылаԥшра анаҭаӡомызт. Иҿыцу адунеихәаԥшышьа,  зегь раԥхьаӡагьы, иазхьаԥшит  антикатә аамҭа, уи аҿы иубон аамҭа ҿыц иашьашәалаз агәыҳалалратә еизыҟазаашьақәа рҿырԥштәқәа. XV-тәи ашәышықәса азыбжазы  иаԥшьгаз ашәҟәыкьыԥхьра  аҵак ду аман Европа зегьы  антикатә ҭынхеи адунеихәаԥшышьа ҿыцқәеи раларҵәаразы.

Аиҭарҿиара раԥхьа ицәырҵит Италиа, уаҟа уи аҟазшьақәа убартә еиԥш иҟан XIII-тәии  XIV-тәии ашәышықәсқәа рзгьы Тони Парамони иҭаацәара, Пизано, Џьотто, Орканиа уҳәа егьырҭгьы русураҿы), аха иӷәӷәацаӡа  ишьақәгылеит  1420-тәи ашықәсқәа инадыркны.  Франциеи, Германиеи, иара убас егьырҭ атәылақәа рҿи уи  акыр ихьшәаны ихацыркын.  XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы уи ашәҭыкакаҷратә ҩаӡара аҟынӡа инеит.  XVI-тәи ашәышықәсазы ахы цәырнаго иалагеит Аиҭарҿиара аидеиақәа ркризистә аамҭа, уи ауп изыдҳәалоу аманиеризмреи абароккои рхырхарҭақәа рцәырҵра.

Аиҭарҿиара аамҭа 4-ҟәшакны ишоуп:

1. Проторенессанс  (XII-тәи ашә.  2-тәи азыбжеи — XIV-тәи ашә.);
2. Заатәи Аиҭарҿиара (XV-тәи ашә. алагамҭеи — XV ашә. анҵәамҭеи);
3. Иҳараку  Аиҭарҿиара (XV-тәи ашә. анҵәамҭеи — 1500 -тәи—1510-тәи ашықәсқәа);
4. Ихьшәоу  Аиҭарҿиара ( XVI ашә. агәҭа — 1590-тәи ашықәсқәа).

Проторенессанс

Проторенессанс абжьаратәи ашәышықәсақәа иааигәаӡаны ирыдҳәалоуп, хаҭала уи анцәырҵызгьы Ихьшәоу абжьаратәи ашәышықәсқәа раан ауп, византиатәқәеи, аромантәқәеи аготикатәии атрадициақәа ирыцны. Ари аамҭа - Аиҭарҿиара ашьаҭакра акәны иҟалеит.  Уи ҩ-ҟәшакны иршоит: Џьото ди Бондоне дыԥсаанӡеи уи ашьҭахьи (1337 шықәса).  Аԥхьатәи аҟәша иаҵанакуа  аамҭазы имҩаԥысуеит акрызҵазкуа аартрақәа, инхоит, аусгьы руеит абаҩхатәра ду злоу аҟазацәа. Аҩбатәи ахҵәаха Италиа зегь зымҽханакыз амырза ҿкычымазара  ауп изыдҳәалоу.  XIII-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы Флоренциа имҩаԥысуеит   аныхабаа Хада - Санта Мариа дель Фиоре аргылара. Уи авторс даман Арнольфо ди Камбио, анаҩс аргыларатә усурақәа ирыциҵеит Флорентиатәи аныхабаа асаркьалсырҭа апроект ҟазҵаз Џьотто.

 

Проторенессанстәи аҟазара, зегь раԥхьаӡа, иааԥшит аскульптура аҿы (Никколои Џьованни Пизано, Арнольфо ди Камбио, Андреа Пизано). Аҿыханҵа цәырган асахьаркыратә школқәа ҩба рыла: Флоренциа (Чимабуе, Џьотто),  Сиена (Дуччо, Симоне Мартини).

Аҿыханҵаҿы ихадоу фигураны дҟалеит Џьотто. Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуаз асахьаҭыхҩцәа уи дрыԥхьаӡон  аҿыханҵаҿы ареформақәа ҟазҵаз аӡә иакәны. Џьотто  иоуп иазгәазҭаз уи аизҳаратә мҩа ахырхарҭа: адинхаҵаратә формақәа идинхаҵарам ҵакыла рҭырҭәаара,иҟьаҟьартәны иӡбоу асахьақәа рҟнытә есааира зымҽхак дуу, иара убасгьы  еилыккоу (ирелиефтәу)  рышҟа аиасра, ареалтәра аизырҳара. Аҿыханҵаҿы иалаигалеит афигурақәа рпластикатә мҽхакы, иааирԥшит аҿыханҵаҿы аинтериер.

Заатәи Аиҭарҿиара

Италиа  «Заатәи аиҭарҿиара» ҳәа изышьҭоу аамҭа  иаҵанакуеит 1420 шықәса инаркны 1500 шықәса рҟынӡа. Абарҭ ԥшьынҩажәа шықәса рыҩныҵҟала аҟазараҿы инагӡаны ирыцәхьамҵит  ааигәа ииасыз (Абжьаратәи ашәышықәсқәа) иртәу ажәытәжәабжьқәа, аха иԥнашәоит аклассикатә жәытәра аҟнытә иаагоу хәҭақәак урҭ рылаԥсара. Аҵыхәтәаноуп, насгьы хәыҷы-хәыҷла, еиҳа-еиҳа ӷәаӷәала зҽызыԥсахуаз аԥсҭазааратә ҭагылазаашьеи акультуреи рнырра иабзоураны, асахьаҭыхҩцәа  рырҿиамҭақәа рҿы абжьарашәышықәсатә шьаҭақәа зынӡаск  инкажьны, азеиԥштә концепциаҿы еиԥш, уи  ахәҭаҷқәа рҿгьы, имшәакәа рхы иадырхәоит антикатә ҟазара аҿырԥштәқәа.

Италиатәи аҟазара хьаҳәхьачара ҟамҵакәа, аклассикатә жәытәра аҿыԥшрала аизҳара мҩа ианықәыз аамҭазы, егьырҭ атәылақәа рҿы уи акыраамҭа аготикатә астиль атрадициақәа ирықәныҟәон. Альпқәа рҩадахьы, иара убас Испаниа Аиҭарҿиара анышьақәгылаз XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ауп, уи заатәи аамҭа акәзар, XV1 ашәышықәса азыбжа аҟынӡа инаӡон.

Аиҭарҿиара ҳаракы

Аиҭарҿиара ахԥатәи аҟәша – уи астиль зегь реиҳа ианеизҳаз аамҭа – «Иҳараку Аиҭарҿиара» ҳәа иашьҭоуп. Италиа уи  аамҭала инықәырԥшшәа иаҵанакуеит 1500 шықәса инаркны  1527 шықәса рҟынӡа. Уи аамҭазы Иули II-тәи апаптә аҳ  итәарҭа ахьааникылаз иабзоураны, италиатәи аҟазара анырра  хадаратә ҭыԥ Флоренциантәи Римҟа ииасуеит. Иули II-тәи – ахӡыргара бзиа избоз, игәымшәаз, акреиҿызцаауаз ауаҩы – иаҳҭынра иадиԥхьалеит Италиа иреиӷьыз асахьаҭыхҩцәа. Урҭ  инарыгӡон акрызҵазкуаз еиуеиԥшым арҿиаратә усурақәа рацәаны. Иули 2-тәи ихымҩаԥгашьала егьырҭгьы идирбон асахьаркыратә рҿиара агәбылра аганахьала аҿырԥшы бзиа. Иара иаамҭазы, иара убас  уи имыздаз раамҭазы Рим – Перикл иаамҭазтәи Афина угәаланаршәон: ақалақь аҿы идыргылоит  амонуманталтә хыбрақәа рацәаны, иаԥырҵоит аскульптуратә рҿиамҭа ссирқәа, иҭырхуеит иахьа уажәраанӡагьы аҿыханҵаҿы ибырлашуп ҳәа ирыԥхьаӡо аҭыӡсахьақәеи асахьақәеи; иара уи аамҭазы аҟазара ахкқәа рыхԥагьы ихеибарҭәаауа аизҳара мҩа ианын, аки-аки еицхыраауа, анырра рибаҭо. Уи аамҭазы антикатә ҟазара  инарҭбааны,   шьаҭанкыла иҭырҵаауеит, еиҳа игәцаракны, инеиԥынкыланы аиҭарҿиара нап адыркуеит; заатәи аамҭақәа рзы хадаратәла рҽыззыршәоз аччахәмарратә ԥшӡара ацынхәрас ихадоу аҭыԥ ааныркылоит аҭышәынтәалареи ахы ҳаҭыр ақәҵареи;  абжьаратәи ашәышықәсақәа ргәаларшәарақәагьы зынӡаск иӡуеит, аҟазара арҿиамҭақәа зегьы лабҿаба уаҩы ибартә еиԥш, аклассикатә шьҭа рнылоит. Аха иара уи аамҭазгьы  ажәытәра аҿыԥшра иахәаҽӡом асахьаҭыхҩцәа рхьыԥшымра, урҭ антикатә бырзен-римтә ҟазара аҟынтәи амотивқәеи асиужетқәеи рхы иақәиҭны, ишырҭаху  рхы иадырхәоит, иртәыртәуеит, ирхатәны иҟаҵаны иаԥырҵоит иҿыцу аиҭарҿиаратә ҟазара.

Ренессанс аҩаӡаратә ҳаракыра иадҳәалоуп хҩык италиатәи аҟазацәа рырҿиара. Уи – Леонардо да Винчи (1452 -1519), Микельанџьело Буонаротти (1475- 1564), иара убас  Рафаель Санти (1483 – 1520) роуп.

Ихьшәоу Аиҭарҿиара

Италиа  Ихьшәоу Аиҭарҿиара  аамҭа иаҵанакуеит 1530 шықәса инаркны 1590-1620-тәи ашықәсқәа рҟынӡа.  Уи аамҭазы аҟазареи акультуреи цәырҵшьала акыр еиуеиԥшымызт.   Британиатәи аенциклопедиа ишышьақәнарыӷәӷәо ала, «Аиҭарҿиара, иакыу ҭоурыхтә аамҭак аҳасабала, ихыркәшахеит Рим анеилаҳа, 1527 шықәсазы». Аладатәи Европаҿы аиааира агеит  Аконтрреформациа. Уи иаанагоз,  аиҭарҿиара идеологиас иамаз зегьы -  ауаҩытәыҩса ицәеижь азышәаҳәара инаркны, антикатә идеалқәа рыԥсҭаҵареи уҳәа рҟынӡа -  иарбан хақәиҭратә хәыцшьазаалак шәарҭас иҟаҵаны акәын.  Адунеихәаԥшышьатә еиҿагыларақәеи акризис еицеизеиԥшу анырреи Флоренциа кылнагеит  аманиеризм ҳәа изышьҭоу -  «инервтәу», «ихыҭхәыцаау ашәҭқәеи еилаԥыҵәҵәоу ацәаҳәақәеи» рҟазара ашҟа. Корреџьо аус ахьиуаз Парма аманиеризм анцәырҵыз, 1534 шықәсазы, асахьаҭыхҩы иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ауп.  Венециа асахьаркыратә традициақәа реизҳара иаман ахатәы ҿиашьатә логика; 1570-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа аҟынӡа уаҟа аус руан, зырҿиара Флоренциеи Рими рҟазараҿы аҭыԥ змаз акризистә цәырҵрақәа џьара акала еиԥшымыз, Тициани Палладиои.

Еразм инаиркны Монтень иҟынӡа Аиҭарҿиара афилософцәа зегьы ахшыҩи уи арҿиаратә мчи ирымҵахырхәон. Ахшыҩ –  ауаҩы адунеи аҿы иҟоу зегьы дрылызкаауа, анцәа диеиԥшызтәуа,  хәы змам ԥсабаратә ҳамҭоуп. Агуманист изы аҟәыӷара –  ауаа зқәиҭу, иреиҳаӡоу бзазароуп. Убри азы урҭ  акрызҵазкуа хақәкы хаданы ирыԥхьаӡон антикатә аклассикатә литература аларҵәара. Урҭ агәра ргон аҟәыӷареи адырреи ауаҩы инагӡаны анасыԥ ширҭо ала. Уи ауп ауаҩы иаамысҭашәара иашаҵәҟьангьы ҵакыс иамоу. Антикатә литература аҵара абзоурала ауаҩытәыҩса иԥсабара аиӷьтәра – аиҭарҿиаратә гуманизм аҿы   ихадоу хықәкыс иҟан.

Адунеи ахаҭеи  уи аҿы ауаҩы иҭыԥи рзы  ауаа ирымаз агәаанагарақәа акыр иаԥсахит XV— XVI-тәи ашәышықәсақәа рзы имҩаԥысуаз  аҭҵаарадыррақәа реизҳазыӷьара.  Агеографиатә аартра дуқәа, Николаи Коперник идунеитә гелиоцентртә система иаԥсахит  ауаа Адгьыл ашәагаазы, Адунеи аҿы уи ҭыԥс иамоуи рзы ргәаанагарақәа. Антикатә аамҭа ашьҭахь раԥхьаӡа акәны ауаҩы иеиҿартәышьеи уи иҩныҵҟа имҩаԥысуаз апроцессқәеи рыҭҵааразы аҽазышәарақәа ахьыҟаҵаз Парацельси Везалии русумҭақәа аҭҵаарадырратә медицинеи анатомиеи ауасхыр азышьҭарҵеит.

Аԥсахра дуқәа мҩаԥысит ауаажәларратә ҭҵаарадыррақәа рҿгьы. Жан Боденти Никколо Макьиавеллии русумҭақәа рҿы раԥхьаӡа акәны аҭоурыхтәи аполитикатә процессқәеи еиуеиԥшым ауаа ргәыԥқәеи урҭ ринтересқәеи реицҟаҵара, реицхыраара иалҵшәоу акакәны иахәаԥшуа иалагеит. Иара убасҟан нап адыркит «иидеалтәу» ауаажәларратә шьақәгылашьа аус адуларазы аҽазышәарақәа: Томас Мор «Аутопиа», Томмазо Компанелла «Амра ақалақь».  Антикатә аамҭа ашҟа иҟаз азҿлымҳара иабзоураны, ишьақәыргылан, цқьа игәаҭан, насгьы икьыԥхьын ирацәаны антикатә текстқәа. Анс акәу арс акәу, агуманистцәа шамахамзар зегьы аклассикатә латыни ажәытәбырзен бызшәеи рҵара иаҿын.

Иааизакны, аҭҵаарадыррақәа рырҿиаразы иманшәалам аидеиатә фон аԥнаҵон  ҳазлацәажәо аамҭазы аԥыжәара змаз Аиҭарҿиара  апантеисттә мистика.  Аҭҵаарадырратә знеишьа инагӡаны ашьақәгылареи уи ашьҭахь XVII-тәи ашәышықәсазы иҟаз  Аҭҵаарадырратә револиуциеи зыдҳәалоу Аиҭарҿиара аоппозициас иаиуз -  Ареформациатә ҵысра ауп.

1459 шықәсазы Флоренциа аиҭарҿиара аиуеит Кареџьи Платон иакадемиа.

Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа афилософцәа:

• Николаи Кузанскии
• Леонардо Бруни
• Марсилио Фичино
• Галилео Галилеи
• Николаи Коперник
• Џьордано Бруно
• Џьованни Пико делла Мирандола
• Лоренцо Валла
• Џьаноццо Манетти
• Пиетро Помпонацци
• Жан Боден
• Мишель Монтень
• Томас Мор
• Еразм Роттердамски
• Мартин Лиутер
• Томмазо Кампанелла
• Никколо Макьиавелли

Аиҭарҿиара аамҭазы алитератураҿы  шьаҭаркҩыс   дыԥхьаӡоуп «Акомедиа» зыхьӡыз  ирҿиамҭа аҿы  уи аамҭа иатәыз ауаа рхы-рҵыхәа ииашаҵәҟьаны иаазырԥшыз италиатәи апоет Данте Алигьиери (1265 – 1321). Анаҩсан уи  «Анцәатә комедиа» ҳәа хьӡыс иарҭеит. Иара уи алагьы ашьҭахь иааиуаз абиԥара иаадырԥшит Данте ирҿиамҭа ду гәахәарала разыҟазаашьа.

Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа алитератураҿы еиҳа инҭырҭәааны иааԥшит аамҭа иаҷыдаҟазшьаз агуманисттә идеалқәа, игармониатәу, зхы иақәиҭу, ирҿиаратәу ган рацәала аизҳара змоу ауаҩы ихаҭара азышәаҳәара. Франческо Петрарка (1304 -1374)  ибзиабаратә сонетқәа иаадыртит ауаҩы иҩныҵҟатәи идунеи аҵаулара, уи иемоциатә ԥсҭазаара абеиара. XIV—XVI ашәышықәсқәа рзы италиатәи алитература ашәҭыкакаҷра аамҭа иҭагылан -  Петрарка илирика, Џьованни Бокаччо (1313 – 1375) иновеллақәа, Никколо Макьиавелли (1469 – 1527) иполитикатә трактатқәа,  Лудовико Ариостои (1474-1533), Торквато Тассои (1544 -1595)  рпоемақәа, уи аклассикатә ҳәа ззырҳәоз егьырҭ ажәларқәа рлитетратурақәа  (ажәытә бырзентәии ажәытә римтәии алитературақәа инаваргыланы)  егьырҭ атәылақәа рҿы аҩаӡара ҳаракӡаны ишьҭырхит.

Аиҭарҿиаратә литература ҩ-традициак ирхылҿиааит: ажәлар рпоезиеи «ашәҟәтәы» антикатә литературеи. Убри азы урҭ рырҿиамҭақәа рҿы ирационалтәу алагамҭа апоетикатә фантастика иалаӡҩоуп, акомедиатә жанр акәзар аларҵәара ду аиуит. Уи умбар залшомызт еиҳа зҵакы ҳаракыз уи аамҭа  иаҵанакуаз алитературатә баҟақәа рҿы: Бокаччо  «Декамерон, Сервантес  «Дон Кихот», Франсуа Рабле   «Гаргантиуеи Пантагриуели».

Шамахамзар латын бызшәала иаԥҵаз абжьарашәықәсқәатә литература иаҷыданы, аиҭарҿиара аамҭа иадҳәалоуп амилаҭтә литературақәа рцәырҵра. Инарҭбааны аларҵәара роуит атеатри адрамеи. Ари аамҭазы зегь реиҳа еицырдыруаз  драматургцәаны иҟан Уильиам Шеқспир (1564 – 1616, Англиа), иара убас Лопе де Вега (1562 – 1635, Испаниа). Апортугалтә литератураҿы аиҭарҿиаратә хырхарҭақәа раԥхьаӡатәи рхаҭарнакыс  дыԥхьаӡоуп Жил Висенте, урҭ раларҵәаҩ дуӡӡаны дыҟан – Луиш де Камоенс, уи ирҿиамҭақәа рҿы аманиеризм аҷыдарақәа убартә ишыҟоугьы.

Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа аҿыханҵазы иҷыда ҟазшьаны иҟан аԥсабареи, анатомиа азакәанқәеи, аԥсҭазааратә перспективеи, алашара анырреи уҳәа реиԥш иҟоу егьырҭ, иԥсабаратәу ацәырҵрақәа асахьаҭыхҩы профессионалтә блала дрызхьаԥшуа, урҭ  хықәкы хадас имазаара.

Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа  асахьаҭыхҩцәа  итрадициатәу адинхаҵаратә темақәа аус рыдулараҿы рхы иадырхәо иалагеит  иҿыцу асахьаркыратә знеишьақәа: зымҽхак ҭбаау акомпозициақәа рықәыргылара, апеизаж ашьҭахьтәи аплан аҿы асиужет иахәҭакны ахархәара. Уи алшара ҟанаҵеит асахьақәа еиҳа иԥсҭазааратәны, илах-ҿыхны рыҟаҵара. Иара уи алагьы аиҭарҿиара аҟазацәа џьара акала иреиԥшмызт уаанӡа аныхаграфиатә традициа еихазҳауаз абжьарашәышықәсатәи аамҭақәа раан аус зуаз арҿиаҩцәа.

Ари аамҭазы зегь реиҳа иҟазшьарбага хаданы архитектураҿы иҟаз –антикатә, еиҳаракгьы римтәи аҟазара апринципқәеи аформақәеи рзыхынҳәра акәын. Уи ахырхарҭала иҷыдоу аҵакы зырҭоз иреиуан: аизышәара, аицеиҟарара,агеометриеи, иара убас еилоу ахәҭақәеи реишьҭагылашьа. Уи азы лабҿаба шаҳаҭра руеит еиқәханы иаанхаз римтәи архитектура аҿырԥштәқәа. Абжьаратәи ашәышықәсақәа ирыҵаркуаз, зеизышәарақәа ыруадаҩны иҟаҵаз ахыбрақәа рцынхәрас ицәырҵуа иалагеит згәашьақәеи, збаҟәқәеи, зхышәқәеи, зышәвазқәеи  реишьҭагылашьа еиқәыршәаны, еиҿкааны иҟаҵаз аргыларақәа.  Еицеиҟарамыз аҿыкәыршақәа рцынхәрас ицәырҵуеит  еиҿкаау, зеишьҭагылашьа еизышәаны иҟаҵоу   агәашьқәа, абаҟәқәа, ашәвазқәа, агьежьбжатақәа, ахыргьагьақәа, аҟәырӷ аизхагьежьбжақәа, аҭаҩақәа. Аиҭарҿиаратә архитектура аизҳара аус аҿы рлагала акраҵанакуеит хәҩык аҟазацәа:

Флоренциа иҟоу Иԥшьоу Аԥсы иазку аныхабаа (архитектор Ф.Брунеллески)

• Филиппо Брунеллески (1377—1446) — аиҭарҿиара аамҭазтәи архитектура ашьаҭаркҩы. Аус рыдиулеит аперспективатә теориеи аордертә системеи, аргыларатә ԥышәа иазирхынҳәит антикатә архитектура иатәу ахәҭақәа рацәаны, аҵыхәтәантәи ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟала раԥхьаӡа акәны иаԥиҵеит иахьа уажәраанӡагьы Флоренциа апонарамаҿы аԥыжәара змоу, аҟәырӷ (Флорентиитәи аныхабаа).
• Леон Баттиста Альберти (1402—1472) — арҿиаратә архитектура атеоретик ду, уи иаку аконцепциа аԥызҵаз,  Константин иаамҭа иаҵанакуа заатәи ақьырсиантә базиликақәа рмотивқәа иҿыцны дрызхәыцит, Руччелаи апалаццо аҿы иаԥиҵеит рустла аус зыдуланы, акаҭқәа рыла еиҩшоу абаҟә зҵагылоу,  иҿыцу ақалақьтә резиденциеи уи ахаҿратә гани.
• Донато Браманте (1444—1514) — Иҳараку Аиҭарҿиара  аԥшьгаҩ, цқьа изызхәыцны, идеалла иазԥхьагәаҭоу аизышәарақәа змоу ацентртә композициақәа рызҟаза; кватроченто архитекторцәа рграфикатә ҽынкылара ацынхәрас араҟа иубоит атектоникатә логика, ахәҭақәа рпластикатәра, иаку еилыхха иҟоу агәҭакы (Темпьетто).
• Микеланџьело Буонарроти (1475—1564) — Папа иаҳҭны қалақь аҿы мҽхакы ҭбаала ицоз аргыларатә усурақәа напхгара рызҭоз, Ихьшәоу Аиҭарҿиара архитектор Хада;  уи иргыламҭақәа рҿы апластикатә лагамҭа аарԥшуп абарокко аҟазара ааираны ишыҟоу узырбоз,  ихыш-хыҵәо амасса рацәеи, адинамика зҵоу аконтрастқәеи, атектоникатәра дуи рыла (Аԥшьа Пиотр иныхабаа, Лауренциана лмардуан).
• Андреа Палладио (1508—1580) — Палладиатәра ҳәа изышьҭаз, аклассицизм раԥхьатәи афаза ауасхыр азышьҭазҵаз;  иконкреттәу аҭагылазаашьақәа азгәаҭаны, ҵыхәаԥҵәарада иԥсахуан  еиуеиԥшым  аордертә хәҭақәа реилаӡҩара; аԥсабараҿы, ма  ақалақь акәша-мыкәша иҟоу анызаарҭа иацны, иашьашәаланы, ианааланы иҟоу,  иаарту насгьы еихышәашәоу аордертә архитектура  (Палладиатәи авиллақәа); аус иуан Венециатәи ареспубликаҿы.

Италиа анҭыҵ,  аҭыԥантәи абжьарашәышықәсатәи атрадициақәа ирыцлон италиатәи анырра. Уи   аиҭарҿиартә стиль  аҭыԥантәи  аҟазшьақәа анаҭон. Ибериатәи аиҭарҿиаразы иҟазшьа ҷыдақәаны иҟоуп аготикатәи амавритантәи ҭынха аиқәырхара, иаҳҳәозар, иссаны, ирҳәны иҟаҵоу ажуртә ҭаԥҟақәа иреиԥшу (шәахә. платарескои мануелинои). Франциа Аиҭарҿиара аамҭа иааннажьит  уамашәа иҩычоу, ихынаау аготикатә хыбқәа змоу луартәи ашатоқәа; франциатәи аиҭарҿиара еталонс ирыԥхьаӡоит Франциск 1-тәи Шамбортәи иханбаа. Елизавета лхаантәи Англиа архитектор Роберт Смитсон (en) иҟаиҵон аԥенџьыр дуқәа змоу ирационалтәу, ииашаны иҟаҵоу, лашарала иҭәыз  ахазханқәа (Лонглит, Хардвик-холл).

Аиҭарҿиара (Ренессанс) аамҭазы апрофессионалтә музыка иацәыӡуеит адинхаҵаратә ҟазара цқьа аҟазшьақәа, уи  иаиуеит жәлар рмузыка анырра, ианыԥшуеит иҿыцу агәыҳалалратә дунеихәаԥшышьа.  XIV-тәи ашәышықәсазы  Италиеи Франциеи «Ars nova»  («Аҟазара ҿыц») ахаҭарнакцәа рырҿиараҿы аҩаӡара ҳаракы роуеит авокалтә, авокалтә-инструменталтә полифониа. Аполифиониатә школ ҿыцқәа рҿы – англиатәи (XV-тәи ашә.), нидерландтәи (XV—XVI ашә.),римтәи, венециатәи, афранцызтәи, анемецтәи, польшатәи, чехиатәи уҳәа егьырҭ рҿы (XVI ашә.) азы.

Ицәырҵуеит еиуеиԥшым идинхаҵаратәым амузыкатә ҟазара ажанрқәа – фроттола, вилланелла – Италиа, вилиансико – Испаниа, абаллада – Англиа, Италиа ицәырҵыз (Лука Маренцио, Иакоб Аркадельт, Џьезуальдо да Веноза), аха зегьынџьара аларҵәара зауз амадригал,  афранцыз бжьырацәалатәи ашәа (Клеман Жанекен, Клод Лежьион).  Идинхаҵаратәым агәыҳалалратә ҽазышәарақәа алыубаауа иҟалоит акульттә музыкагьы – афранко-фламандтә ҟазацәа (Жоскьен Депре, Орландо ди Лассо), венециатәи ашкол иаҵанакуа акомпозиторцәа рҟазараҿы (Андреаи Џьованнеи Габриели).   Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа акомпозиторцәа дуқәа шамахамзар зегьы раԥҵамҭақәа рҿы ориентациас ирымаз раамҭазтәи акәашаратә культура акәын.

Аконтрреформациа аамҭазы абжьырацәара адинхаҵаратә культ аҟны аҟамзааразы азҵаара ықәыргылан, усҟан Џьованни Пиерлуиџьи Палестрина дызхаҭарнакыз римтәи ашкол заҵәык аҟны ауп акатоликатә ныхабаазы аполифониа – «ирыцқьаны», «еилыкка иҟаҵаны»  иахьеиқәырхаз. Аха иара убри аамҭазы Палестрина иҟазара ианыԥшуан Аиҭарҿиара аамҭа иатәыз идинхаҵаратәым амузыка иамаз, акрызҵазкуаз иааирақәакгьы. Иаԥырҵо иалагеит аинструменталтә музыка ажанр ҿыцқәа, ицәырҵуеит аорӷани, алиутниеи, авиорџьинелиеи рарҳәара иазкны амилаҭтә школқәа.

Италиа атәылаҿы  ашәҭыкакаҷра аамҭа иҭагылоуп еилыккоу, акырӡа   ибеиоу  алшарақәа змоу ахыцтә инструментқәа рыҟаҵаратә ҟазара. Еиуеиԥшым аестетикатә хырхарҭақәа реиканра убоит ахыцтә инструментқәа  ҩ-типк - ҭауади-аамсҭеи рыбжьара аларҵәара змаз  авиолеи  ажәлар ирзааигәаз, ирхылҵыз аскрипкеи  реиҿагылараҿы.  Аиҭарҿиара аамҭа хыркәшахоит маҷ-маҷ  агомофонтә стиль ашьақәырӷәӷәара иацхраауаз, иҿыцу амузыкатә жанрқәа рцәырҵрала – ахкы шәаҳәара, акантата, аораториеи аопереи.

1450 шықәса рҟынӡа Италиатәи Аиҭарҿиара  егьырҭ атәылақәа рҿы шамахамзар анырра амаӡамызт. 1500 шықәса нахыс ари астиль аларҵәара аиуит Европатәи атәылақәа зегьы рҿы, аха акырџьара атәылақәа рҿы барокко аамҭа аҟынӡагьы еиқәханы иҟан ихьшәоу аготикатә стиль анырра.

Иара ажәа «Аиҭарҿиара» (итал.быз. rinascita) ахаҭа - аилкаара, аҿыцԥшьгара азхәыцра  лҵшәак аҳасабала,  Италиа XIV ашәышықәсазы ицәырҵуеит.   Алитератураҿы Аиҭарҿиара аамҭа ауасхыр азышьҭазҵаз ҳәа традициала дрыԥхьаӡоит Данте Алигиери. Хаҭала уи иоуп «Акомедиа» зыхьӡыз, анаҩс «Анцәатә комедиа» ҳәа зыхьӡырҵаз  ирҿиамҭа аҿы раԥхьаӡа акәны ауаҩы ихаҭареи, ихьааи, игәаҟрақәеи, иԥси ирызхьаԥшыз. Хаҭала уи раԥхьатәи поетуп  еилыхха,  хьаҵрак ҟамҵакәа  агуманисттә традициақәа еиҭазырҿиаз. Аҩадатәи Аиҭарҿиара –  аҩадатәи Европа - еиҳа ииашаны иаҳҳәозар, Италиа анҭыҵ, Альпантәи аҩадаҟа  - Аиҭараҿиара аамҭа алацәажәаразы рхы иадырхәо терминуп.  Аҩадатәи Аиҭарҿиара иааигәаӡаны иадҳәалоуп Италиатәи Аиҭарҿиара, аха уеизгьы иамоуп ахатә ҷыдарақәакгьы. Иаҳҳәап, Аҩадатәи Аиҭарҿиара зегьынџьара еизеиԥшны иҟамызт: тәыла цыԥхьаӡа уи иҳәаақәҵоу ахатә ҷыдарақәа аман. Ҳаамҭазтәи акультураҭҵаараҿы еицеизеиԥшны ишыԥхьаӡо ала, хаҭала Аиҭарҿиара алитератураҿы ауп еиҳа инарҵауланы, инарҭбааны  иахьаарԥшыз аамҭа агәыҳалалратә идеалқәа,  ауаҩы ихаҭара хақәиҭрала, рҿиарала, гармониала, ган рацәала аизҳара азышәаҳәара.

Нидерландааи, Германиеи, Франциеи рыдгьылҵакырақәа рҿы Аиҭарҿиара аамҭа ихазу стильтә хырхарҭаны иазгәаҭоуп. Уи Италиатәи Аиҭарҿиара излеиԥшым ҷыдарақәак азгәаҭаны, «Аҩадатәи Аиҭарҿиара» ҳәа иашьҭоуп.

«Поифил иԥхыӡ аҿы абзиабаратә қәԥарақәа (1499) – аиҭарҿиаратә шәҟәҭыжьра иреиҳаӡоу аихьӡарақәа ируакуп

Аҿыханҵаҿы еиҳа иубарҭоуп астильтә еиԥшымрақәа: Италиа иаҿырԥшны уахәаԥшуазар, аҿыханҵаҿы акыраамҭа еиқәханы иҟан аготикатә ҟазара атрадициақәеи аԥышәеи, антикатә ҭынхеи ауаҩы еиҿартәышьа иазку адыррақәеи рыҭҵаара еиҳа имаҷны азҿлымҳара рыҭан.

Уи аамҭа ахаҭарнакцәа дуқәа -  — Альбрехт Диурер, Ҳанс Гольбеин  Аиҵбы, Лукас Кранах Аиҳабы, Питер Бреигель Аиҳабы. Иан ван Еики Ханс Мемлинги реиԥш иҟоу, ихьшәоу аготика иаҵанакуа  аҟазацәа  рырҿиамҭақәакгьы ирылубаауеит Аиҭарҿиара аламҭалазтәи адоуҳара.

Аиҭарҿиара атермин раԥхьатәи аҵакы ала ҳазнеиуазар, Урыстәыла  Аиҭарҿиара ыҟаӡамызт. Италиеи Европа Агәҭеи аҭыԥ змаз Аиҭарҿиара атенденциақәа акырџьара анырра роуит Урыстәылагьы, аха уи анырра аҳәаақәа акыр иԥкын. Акы, Урыстәылеи Европатәи акультуратә центр хадақәеи ахьеицәыхараз иахҟьаны, иҩбахаз, аурыс культура ахатәы қьырсиан иашаратә традициақәа ӷәӷәала ирыдҳәалан, насгьы араҟа  византиатәи аҭынха ӷәӷәаны ианыԥшуан.  

Аҭауад Иван 3-тәи Урыстәыла Аиҭарҿиара аԥшьызгаз иакәны дупхьаӡар алшоит, избанзар уи иаан ауп Италиантәи архитекторцәа гәыԥҩык Урыстәыла аусура ианалагаз. Урҭ,  аурыс архитектура аиҿартәышьатә традициақәа ирзааигәатәны, иаларгалеит  иҿыцыз аргыларатә технологиақәеи Аиҭарҿиара ахәҭақәаки. 1475 шықәсазы  Болониантәи архитектор Аристотель Фиораванти Урыстәылаҟа дааԥхьан   Москватәи Кремль аҿы, адгьылҵысраан ааха зауз, Успентәи аныхабаа аиҭашьақәыргыларазы.  Архитектор, ҿырԥштәык аҳасабала, ихы иаирхәеит XII-тәи ашәышықәса иаҵанакуа Владимиртәи аныхабаа, нас итрадициатәу аурыс стили Аиҭарҿиара  иадырга ҷыдақәоу - аҭбаа-ҭыцәреи, аизышәареи, ассиметиатәреи еилаӡҩаны иазԥхьагәаҭаз апроект аус адиулеит.

1485 шықәса рзы Иван 3-тәи Кремль  Аҟәланҩнеихагылатә Хан аргылара идиҵеит Алевиз Фриазин Ажәытәтәи. Уи аԥхьатәи аихагылақәа хԥа архитекторс дрыман. Уи иаҷыдангьы,  Италиатәи егьырҭ архитекторцәа реиԥш, Алевиз Фриазин  Ажәытәтәи  илагала дууп Кремльтәи аҭӡамцқәеи абааши рыргылараҿы. Италиатәи астиль еиҳагьы иӷәӷәаны изныԥшуа,  аурыс аҳцәа адкыларақәеи ачара дуқәеи ахьымҩаԥыргоз Агранатовиттә палата ҩыџьа аиталианцәа – Марк Фриазини Пиетро Соларии ирусумҭоуп. 1505 шықәсазы Москва дааит  Урыстәыла  Иҿыцу Алевиз, мамзаргьы Алевиз Фриазин ҳәа ирдыруаз италиатәи архитектор. Иҟалап, уи Венециатәи аскульптор Алевиз Ламберти да Монтань иакәзар. Иван 3-тәи изы уи иргылеит 12 ныхабаа, иара убасгьы урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп аурыс традициақәеи, аиашахаҵаратә канонқәеи, Аиҭарҿиара астили қәҿиарала реилагӡара ахьалыршахаз Архангельсктәи аныхабаа. Иҳараку-Петровтәи аберҭыԥ аҿы иҟоу амитрополит Пиотр иныхабаагьы Иҿыцу Алевиз иусумҭоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит. Уи аусумҭа «ԥшьбарактәи аҿы аабарак» ҳәа изышьҭоу архитектуратә форма ҿырԥшыгас иҟан.

Иара усгьы XVI-тәи ашәышықәса инаркны XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭа аҟынӡа Урыстәыла аус адырулон  ахаҳә иалху амшьамбақьалатә ныхабаақәа рыргылараҿы иоригиналтәу атрадициақәа. Уи ,ииашаҵәҟьаны, Европа егьырҭ атәылақәа рҿы Аиҭарҿиаратә архитектура еиԥшымыз, иуникалтәу цәырҵран. Аҭҵааҩцәа ԥыҭҩыкгьы уи архитектуратә стиль заатәи аготикатә аамҭа иаҵанакуаз европатәи архитектура иаҿырԥшны,  «аурыс готика» ҳәа азырҳәоит.  Иаԥхьагылоу атехнологиақәа змаз италиатәи архитекторцәа Урыстәыла ахаҳәтә мшьамбақьалатә хыбқәа рцәырҵра иацхраар рылшон (амҿтәы мшьамбақьалатә ныхабаақәа Урыстәылеи Европеи уаанӡагьы акыршықәса ирдыруан).  Гипотезак ишаҳәо ала, иҟалап, зегь реиҳа еицырдыруа амшьамбақьалатә ныхабаақәа руак – Коломенск иҟоу Анцәа Ихалара аныхабаа архитекторс иамоу италиатәи архитектор Петрок Хәыҷы иакәзар.

XVII-ашәышықәсазы Аиҭарҿиара аамҭазтәи аҿыханҵа иҟанаҵаз анырра иабзоураны, аурыс ныхачаԥақәа  еиҳа ареалра рныԥшуа иҟалеит,уи аамҭазгьы Богдан Салтанов, Симон Ушаков, Гури Никитин, Карп Золоториов уҳәа реиԥш иҟаз егьырҭ аурыс сахьаҭыхҩцәа русумҭақәа рҿы ажәытә ныхаҭыхратә канонқәа ишрықәныҟәозгьы. Хәыҷы-хәыҷла ицәырҵуеит парсуна зыхьӡу идинхаҵаратәым апортреҭтә  тип ҿыц. Уи зпортрет ҭырхуаз иреалтәу ихаҿсахьа  зныԥшуаз,  абстракттә ныхаграфиеи асахьеи рыбжьара етап ҳасабала иҟаз акакәын.

XVI-тәи ашәышықәса азыбжазы Урыстәыла ашәҟәқәа ркьыԥхьра иалагеит, Иван Фиодоров еицырдыруа  раԥхьатәи аурыс кьыԥхьҩын.  XVII-тәи ашәышықәсазы  акьыԥхьра инарҭбааны  аларҵәара аиуит, амҿы аҟны иҭаԥҟаны иҟарҵоз агравиурақәа ҷыдала еицырдыруа иҟалеит.  Уи иабзоураны аҿиара аиуит Урыстәыла  XIX-тәи ашәышықәса аҟынӡагьы еиқәханы иааиуаз «ацәҳартә» (лубок) ҳәа ирдыруаз жәлартә ҟазара иҷыдоу аформа.  Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуаз технологиақәак  Европантәи аурысқәа заа ирыдыркылеит,  анаҩс урҭ еиӷьтәны, аҭыԥантәи иӷәӷәоу традициангьы иҟалеит. Урҭ, еиҳаракгьы, XV-тәи ашәышықәсазы ихацыркыз абзарбзан рҭәара еиԥш иҟаз аибашьратә технологиақәа ракәын. Зыхҭалашәара адунеи аҿы зегьы иреиҳау аурыс Аҳ-бзарбзан ирҭәеит Андреи Чохов зыхьӡыз аҟаза 1586 шықәсазы.  Европантәи Урыстәылаҟа иаагаз даҽа технологиакгьы, аҭыԥ змаз агипотезақәа руак излаҳәо ала, ауатка ацәырҵра иацхрааит. 1386 шықәсазы генуезтәи ацҳаражәҳәаҩцәа  Иара иаҳаракыра аҭауад  Дмитри Донтәи Москваҟа  изааргеит «зыԥсы ҭоу аӡы». Иҟалап, генуезаа уи арыжәтә роузар, ажьаӷь аспирт алхразы арабцәа ирхәыцыз аршыгатә аппарат зхы иазырхәоз Прованстәи алхимикцәа рыцхыраарала. 1430 шықәсазы Москватәи амонах Исидор уи атехнологиа ихы иаирхәеит раԥхьатәи аоригиналтә аурыс уатка аҟаҵаразы.