Kasta

Ushbu maqola ijtimoiy fenomen haqidadir. Kasta soʻzining boshqa maʼnolari uchun bu yerga qarang.

Kastalanishda endogamiya unsurlari kuzatiladi, kasb, ijtimoiy sinf, iyerarxiya, hukumat kabi sifatlar nasldan naslga oʻtkaziladi. Boshqacha aytganda, kasta ijtimoiy qatlamlashishning yopiq shakli boʻlib, unga aʼzolik tugʻilish bilan belgilanadi va butun umr saqlanib qoladi; bolalar oʻz-oʻzidan ota-onasining kastasida boʻlib tugʻiladilar.

Kasta tizimi biror tayinli dinga oid emas. Kastalar musulmon, xristian, hinduiy va buddist jamiyatlarda kuzatilgan.

Kastalar oʻziga xos ijtimoiy vazifalarni bajarish, merosiy kasb-hunarlar bilan shugʻullanish natijasida ajraladiki, bu hol muayyan etnik, baʼzan diniy mushtaraklikka mansublik bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Kastalar baland-past tabaqalar hosil qiladi, ular oʻrtasidagi munosabatlarda qatʼiy cheklanishlar mavjud. Arxaik kastalar (tabaqaviy yoki ijtimoiy darajalar) bir qancha qadimgi va oʻrta asr jamiyatlari (qadimgi Misr, Hindiston, Peru va boshqalar) da boʻlgan. Hindistonda hinduizmda, asosan, odamlarning muayyan belgiga koʻra guruhlarga boʻlinishi yalpi tus olgan. Hindistonda 20-asrning 40-yillarida 3,5 ming kasta va kichik kastalar bor edi. Oʻrta asrlarda Hindistonda kastalar bir necha pogʻonani hosil qilgan: eng yuqori pogʻona — brahmanlar va harbiy yer egalarining kastalari yirik va oʻrtahol mulkdorlardan tashkil topgan; ulardan quyiroq pogʻonani savdogar-sudxoʻrlar egallagan; bulardan keyingi pogʻonadagi zamindorlar kastasi mayda mulkdorlar va dehqonlar boʻlib, jamoaning toʻla huquqli aʼzolari hisoblanishgan, yanada quyi pogʻonaga koʻp sonli yersiz va toʻla huquqqa ega boʻlmagan dehqonlar, hunarmandlar va xizmatkorlar kirgan; ularning eng past qatlami huquqsiz va eng ezilgan "hazar qilinganlar" (pariyalar)ning kastasidir. Hindiston konstitutsiyasi (1950) kastalar tengligi va "hazar qilinganlar"ning yuridik teng huquqliligini eʼtirof etdi.