Удмуртия (Удмурт Республика, офиц.
Удмурт Элькун, ӟуч Удмуртия, Удмуртская Республика) — Ӵукпал Европаын интыяськем кун (республика), Россия Федерациысь субъект. Приволжск федерал округысь улосъёс пӧлы пыре.
Шаерлэн шоркарез Ижкар.
Удмурт шаер интыяськемын Шор Ураллэн шунды пуксён палаз, Кам но Ватка шуръёс вискын. Ижкарысен Мускоозь — 1 129 иськем, Санкт-Петербургозь — 1 904 иськем, Екатеринбургозь — 800 иськем, Кузонозь — 395 иськем.
Удмурт Элькунлэн шунды пуксён но уйпал ласянь бускелез луэ — Киров улос, шунды ӝужан палан — Пермь шаер, лымшор палан — Башкирия но Татарстан кунъёс.
Удмурт шаер 42,1 сюрс квадрат иськем музъем вылын интыяськемын, со Россия Федерацилэн муэзлэсь 0,25%-сэ басьтэ.
Удмурт шаер интыяськемын Европейской ӵошаллэн шунды ӝужан палаз, Кам но Ватка (Камлэн бур ӧрыз) шуръёс вискын. Бадӟым зарезьёслэсь палэнын, соин ик омыр сокем чурыт ӧвӧл: толалтэ кезьыт но лымыё, гужем пӧсь но шундыё луэ. Тужгес но кезьытэз толэзь — толшор, (шоро-куспо температура 9,9 градусозь лэзьке Цельсийя) тужгес пӧсез толэзь — пӧсьтолэзь (шоро-куспо температура 20,9 градусозь ӝутске Цельсийя).
Музъем узырлыкъёс пӧлысь валтӥсьёсыз — нюлэс но мувӧй. Элькунамы 114 мувӧй кылдонни усьтэмын. Кыскем мувӧй пӧлысь 96%-эз шаермылэн палэназ кутӥське.
Удмуртилэн 46 % музъемез нюлэсъёсын шобыртэмын, со пӧлысь ӝыныез — лысо писпуос. Элькунмы озьы ик узыр гыбедэн, азотнометановой интыосын. Вылӥ дунъясько эмъясь дэри но лэсьтӥськон сюй (луо, горд сюй, бур).
Музъем ужъёсын вырыны вашкала удмуртъёс асьме эралэсь азьло VIII—V сюрсаре ик — мезолит вакытэ кутскиллям. Та сярысь иворто Удмурт шаерлэн музъем вылаз шедьтэм археологияя синпелетъёс. Асьме вакытлэсь азьло VIII—III дауръёсы — корт дауре кылдӥз ананьинской культура. X даурын удмуртъёс пыризы Булгар шаере, нош XIII даурысен лымшор удмуртъёс Зарни Ордалэн кивалтэт улаз шедизы, бӧрысьгес Кузон ханствое пыриськизы. Уйпал удмуртъёс выжыяськизы туала Глазкар котыре (отысь тужгес тодмо археологи синпелет — Иднакар).
XVIII даурозь вашкала удмуртъёс гурт удысэн выризы, чорыазы но пӧйшуразы. XIX даурлэн шораз Удмуртиын азинске корт поттон но ӵыжатон прмышленность .
Быдӟым Октябрь революция дырозь Удмурт шаерлэн музъемез Кузон но Ватка губерниос куспын люкемын вал. Нимаз шаерлы Удмуртия пӧрмиз Октябрь революция бере гинэ.
1920-тӥ аре 4-тӥ шуркынмонэ В. И. Ленин кӧня ке выль автономи улосъёс кылдытон сярысь РСФСР-ысь ВЦИК-лэсь но СНК-лэсь постановленизэс юнматӥз. Со постановлениын верамын вал: «кылдытоно… ужась калыкъёслэсь — калмыкъёслэсь, поръёслэсь но вотякъёслэсь — автономи улосъёссэс». Озьы кылдӥз Вотяк автономи улос.
1932-тӥ аре 1-тӥ толшоре СССР-ысь ВЦИК-лэн постановлениезъя улосмылэн нимыз воштэмын вал: «Вотяк автономи улослэн коренной калыкез… удмурт калык луэ бере, …Вотяк автономи улослы выль ним сётоно: Удмурт автономи улос».
1934-тӥ аре 28-тӥ толсуре СССР-ысь ВЦИК «Удмурт автономи улосэз Удмурт Автономи Кенешо Социализмо Республикалы пӧрмытэм сярысь» постановленизэ кутӥз.
20-тӥ куарусёнэ 1990-тӥ аре Удмуртиысь Вылӥ Кенеш кун суверенитет сярысь декларациез юнматӥз. Нош 25-тӥ шуркынмонэ 2003-тӥ арын со деклараци палэнтэмын вал.
11-тӥ коньывуонэ 1991-тӥ арын Удмуртиысь Вылӥ Кенеш шаермылэсь выль нимзэ юнматӥз — Удмурт Республика.
Удмуртстатлэн пусъемезъя 1-тӥ толшоре 2017-тӥ арын республикаын улӥсьёслэн лыдзы 1 516 731 адями вал. Улӥсьёслэн ӵемлыксы (плотностьсы) — 36,06 адями/км² (2017). Соос пӧлысь каръёсын улэ — 65,57 % (994 504 адями).
Улӥсьёслэн лыдзы | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1926 | 1928 | 1939 | 1941 | 1942 | 1943 | 1944 | 1945 | 1947 | 1959 |
756 264 | ↗765 300 | ↗1 186 900 | ↗1 190 400 | ↘1 167 000 | ↘1 104 700 | ↘1 054 100 | ↘1 008 600 | ↗1 079 100 | ↗1 336 927 |
1970 | 1979 | 1980 | 1981 | 1982 | 1983 | 1984 | 1985 | 1986 | 1987 |
↗1 417 675 | ↗1 493 670 | ↗1 500 778 | ↗1 512 390 | ↗1 524 912 | ↗1 532 621 | ↗1 542 273 | ↗1 553 271 | ↗1 563 489 | ↗1 578 648 |
1988 | 1989 | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 |
↗1 592 824 | ↗1 609 003 | ↗1 611 461 | ↗1 616 684 | ↗1 622 149 | ↗1 624 841 | ↘1 620 134 | ↘1 617 386 | ↘1 612 618 | ↘1 607 712 |
1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
↘1 603 960 | ↘1 601 409 | ↘1 595 571 | ↘1 588 054 | ↘1 570 316 | ↘1 568 176 | ↘1 561 092 | ↘1 554 292 | ↘1 545 820 | ↘1 538 602 |
2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 |
↘1 532 946 | ↘1 528 236 | ↘1 521 420 | ↘1 520 390 | ↘1 518 091 | ↘1 517 692 | ↘1 517 050 | ↗1 517 472 | ↘1 517 164 | ↘1 516 731 |
Удмуртия - трос калыкъем кун. Шаерамы сюлэсь трос пӧртэм калык улэ. Соос пӧлысь ӵемгес пумисько — удмуртъёс, ӟучъёс, бигеръёс, поръёс, чувашъёс, бесермянъёс.
Удмурт Элькунысь калыклэн йӧскалык составезлэн воштӥськемез:
Калык | 1926, % | 1939, % | 1959, % | 1970, % | 1979, % | 1989, % | 2002, % | 2010, % |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Удмуртъёс | 52,3 | 39,4 | 35,9 | 34,2 | 32,1 | 30,9 | 29,3 | 28,0 |
Ӟучъёс | 43,3 | 55,7 | 56,8 | 57,1 | 58,3 | 58,9 | 60,1 | 62,2 |
Бигеръёс | 2,8 | 3,3 | 5,3 | 6,1 | 6,6 | 6,9 | 6,9 | 6,7 |
Удмурт шаере пыро: 6 город, 25 ёрос, 11 посёлок но 2119 гурт. Шоркарез — Ижкар, отын улӥсез 646,3 сюрс адями (2017-тӥ арлы) лыдъяське. Мукет каръёс: Вотка — 98,1 сюрс адями, Глаз — 93,6 сюрс адями, Можга — 49,6 сюрс адями, Сарапул — 97,9 сюрс адями, Камбарка — 10,5 сюрс адями.
Удмуртиын кык сюрслэсь трос тунсыко учкымон интыос лыдъясько. Ваньмыз сямен соос герӟаськемын быдэс дуннеын тодмо луэм адямиосын но соослэн улэм но ужам интыосынызы. Кылсярысь: Петр Ильич Чайковский, Михаил Тимофеевич Калашников, Галина Алексеевна Кулакова, Надежда Андреевна Дурова но мукетъёс. Озьы ик Элькунамы 150 пала туристъёслы улымон интыос усьтэмын, 32 музей, кык сюрслэсь ятыр историен но культураен утем синпелетъёс. Вань йоскалык парк, заказникъёс, спортивной комплексъёс (соос пӧлысь кыкез горнолыжной луо) но ӵыдонтэм интыос, кытчы одно ик вуылыны кулэ. Берло аръёсы Удмуртиын азинске гурт туризм. 150 пала нимаз возёсъёс, гурт удысэз сяна, туризм ӧрез азьланьто.
Удмуртиын кун власть быдэсъяське Удмурт Республикалэн Президентэныз, Правительствоен но Кун Кенешен.
Удмуртиен кивалтэ президент (2017-тӥ арысен — Александр Бречалов). Правительствоен кивалтэ премьер-министр (2017 арысен — Ярослав Семёнов), республикалэн парламентэныз (Кун Кенешен) — Владимир Невоструев.
Удмурт Элькун улонзэ радъя кунлэн валтӥсь законэз — Конституция — вылэ пыкъяськыса.
№ | Флаг | Ёрос | Центрез | Площадез, км² | Улӥсьёсыз, адями |
---|---|---|---|---|---|
1 | Алнаш ёрос | Алнаш черкогурт | 896 | 18 997 | |
2 | Балезино ёрос | Балезино пос. | 2 435 | 31 848 | |
3 | Вавож ёрос | Вавож черкогурт | 1 679 | 15 568 | |
4 | Вотка ёрос | Вотка кар | 1 864 | 24 326 | |
5 | Глаз ёрос | Глаз кар | 2 160 | 16 828 | |
6 | Грах ёрос | Грах черкогурт | 968 | 8446 | |
7 | Дэбес ёрос | Дэбес черкогурт | 1 033 | 12 112 | |
8 | Завьял / Дэри ёрос | Дэри черкогурт | 2 203 | 72 011 | |
9 | Камбарка ёрос | Камбарка кар | 763 | 17 164 | |
10 | Каракулино ёрос | Каракулино черкогурт | 1 193 | 11 152 | |
11 | Кез ёрос | Кез пос. | 2 321 | 20 771 | |
12 | Кизнер ёрос | Кизнер пос. | 2 131 | 19 175 | |
13 | Кияса ёрос | Кияса черкогурт | 821 | 9568 | |
14 | Красногорск ёрос | Красногорск черкогурт | 1 860 | 9187 | |
15 | Можга ёрос | Можга кар | 1 997 | 27 002 | |
16 | Пичи Пурга ёрос | Пичи Пурга черкогурт | 1 223 | 33 407 | |
17 | Сарапул ёрос | Сигаево черкогурт | 1 878 | 24 337 | |
18 | Сьӧлта ёрос | Сьӧлта черкогурт | 1 884 | 10 684 | |
19 | Сюмси ёрос | Сюмси черкогурт | 1 790 | 12 623 | |
20 | Ува ёрос | Ува пос. | 2 445 | 38 036 | |
21 | Шаркан ёрос | Шаркан черкогурт | 1 405 | 18 756 | |
22 | Эгра ёрос | Эгра пос. | 2 267 | 37 064 | |
23 | Юкаменск ёрос | Юкаменск черкогурт | 1 020 | 8880 | |
24 | Якшур-Бӧдья ёрос | Якшур-Бӧдья черкогурт | 1 780 | 21 501 | |
25 | Яр ёрос | Яр пос. | 1 524 | 13 794 |
№ | Герб | Кар округ | Улӥсьёсыз | Площадез, км² |
---|---|---|---|---|
I | Вотка | 98 063 | 112,2 | |
II | Глаз | 93 628 | 68,3 | |
III | Иж | 646 277 | 315,6 | |
IV | Можга | 49 617 | 30,6 | |
V | Сарапул | 97 910 | 86 |
Удмуртилэн ӟеч интые интыяськемез корт поттонэз азинтыны но Россиысь валтӥсь улосъёс пӧлы пырыны луонлык кылдытӥз. Валтӥсь предприятиос: «Ижмаш», «Ижысь механикая завод», «Ижысь электромеханикая завод», «Радиозавод», «Ижсталь».
Удмурт шаерын улӥз но ужаз быдэс дуннелы тодмо луэм конструктор М. Т. Калашников. Али вакытэ солы сӥзем музей усьтэмын.
Элькунлэнлэн музъем вылтӥз ортчо 4 бадӟым автомобиль сюресъёс: Р242, Р320, Р321 но Р322. Озьы ик Удмурти пыр E22 Европаысь маршрут но М7-Волга федерал трасса ортчо.
Шаерамы вань аэропорт. Соин кивалтэ кун авиакомпания — ОАО «Ижавиа».
Озьы ик Удмуртиын туж умой азинтэмын чугун сюрес удыс. С асьме кунмес мукет улосъёсын но каръёсын герӟа. Поезд мынон-ветлон сюресъёс пӧртэм вайёсъя ужало: «Кузон — Огырчи — Екатеринбург», «Киров — Балезино — Пермь», «Балезино — Ижкар — Алнаш», «Ижкар— Вотка», «Люкшудья — Кильмезь».
Глаз карысь вокзал. | Можгаысь вокзал. | Балезиноысь вокзал. | Сарапулысь вокзал. |
Россиысь республикаос | |||
Адыгея | Алтай | Башкирия | Бурятия | Дагестан | Ингушетия Карелия | Коми | Кабардино-Балкария | Калмыкия | Карачаево-Черкесия Крым | Марий Эл | Мордовия | Татарстан | Тува | Удмуртия Уйпал Осетия | Хакасия | Чувашия | Чечня | Якутия |
This article uses material from the Wikipedia Удмурт кыл article Удмуртия, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Пушкесэз CC BY-SA 4.0 лицензияя кутымон луэ (мукетыз возьматэмын ӧвӧл ке). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Удмурт кыл (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.