Удмуртия: Росси Федерациысь элькун, Россиысь субъект

Удмуртия (Удмурт Республика, офиц.

Удмурт Элькун, ӟуч Удмуртия, Удмуртская Республика) — Ӵукпал Европаын интыяськем кун (республика), Россия Федерациысь субъект. Приволжск федерал округысь улосъёс пӧлы пыре.

Удмуртия
Удмурт Элькун
ФлагГерб
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтызУдмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз
Кылдон дырыз 11-тӥ шуркынмонэ 1991
Суредэз
Официал нимыз ӟуч Удмуртская Республика
Удмурт Элькун
Вакчияк нимыз Удмуртия
Официал кылыз ӟуч кыл и Удмурт кыл
Кункрезез Удмурт Элькунлэн Кункрезез
Часть света Европа
Кунэз
Шоркар Иж
Административно-территориальная единица Россия
Дырлэн зонаосыз SAMT
Находится в пределах природно-географического объекта Европейская часть России[d]
Геоданные Data:Russia/Udmurt Republic.map
Элькун кивалтэ Удмурт Элькунлэн Азьмуртэз и Удмурт Элькунлэн Тӧроез
Кунйырыз Бречалов, Александр Владимирович
Кивалтэтлэн Тӧроез Ярослав Владимирович Семёнов[d]
Исполнительная власть Удмурт Элькун Кивалтэт
Каткылдытӥсь ёзэтэз Удмурт Элькунлэн Кун Кенешез
Улӥсьёслэн лыдзы
Имеет границы с Киров улос, Пермь шаер, Башкирия, Татарстан, Пермская область[d], Частинский район[d] и Сивинский район[d]
Воштӥз Удмурт АССР
Язык общения Удмурт кыл и ӟуч кыл
Валтӥсез радъясь текстэз Удмурт Элькунлэн Кункатэз
Площадь
  • 42 100 квадратный километр
Карта местонахождения
География темы Удмуртиысь интыяськемын[d]
Экономика темы Удмуртиысь экономика
Официал сайт udmurt.ru(ӟуч)
Код автомобильного номера 18
Логотип Викисклада Медиафайлы на Викискладе

Шаерлэн шоркарез Ижкар.

Интыяськемез

Удмурт шаер интыяськемын Шор Ураллэн шунды пуксён палаз, Кам но Ватка шуръёс вискын. Ижкарысен Мускоозь — 1 129 иськем, Санкт-Петербургозь — 1 904 иськем, Екатеринбургозь — 800 иськем, Кузонозь — 395 иськем.

Удмурт Элькунлэн шунды пуксён но уйпал ласянь бускелез луэ — Киров улос, шунды ӝужан палан — Пермь шаер, лымшор палан — Башкирия но Татарстан кунъёс.

Удмурт шаер 42,1 сюрс квадрат иськем музъем вылын интыяськемын, со Россия Федерацилэн муэзлэсь 0,25%-сэ басьтэ.

Инкуазь

Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Чупчи шур

Удмурт шаер интыяськемын Европейской ӵошаллэн шунды ӝужан палаз, Кам но Ватка (Камлэн бур ӧрыз) шуръёс вискын. Бадӟым зарезьёслэсь палэнын, соин ик омыр сокем чурыт ӧвӧл: толалтэ кезьыт но лымыё, гужем пӧсь но шундыё луэ. Тужгес но кезьытэз толэзь — толшор, (шоро-куспо температура 9,9 градусозь лэзьке Цельсийя) тужгес пӧсез толэзь — пӧсьтолэзь (шоро-куспо температура 20,9 градусозь ӝутске Цельсийя).

Музъем узырлыкъёс пӧлысь валтӥсьёсыз — нюлэс но мувӧй. Элькунамы 114 мувӧй кылдонни усьтэмын. Кыскем мувӧй пӧлысь 96%-эз шаермылэн палэназ кутӥське.

Удмуртилэн 46 % музъемез нюлэсъёсын шобыртэмын, со пӧлысь ӝыныез — лысо писпуос. Элькунмы озьы ик узыр гыбедэн, азотнометановой интыосын. Вылӥ дунъясько эмъясь дэри но лэсьтӥськон сюй (луо, горд сюй, бур).

Удмуртилэн историысьтыз

Музъем ужъёсын вырыны вашкала удмуртъёс асьме эралэсь азьло VIII—V сюрсаре ик — мезолит вакытэ кутскиллям. Та сярысь иворто Удмурт шаерлэн музъем вылаз шедьтэм археологияя синпелетъёс. Асьме вакытлэсь азьло VIII—III дауръёсы — корт дауре  кылдӥз ананьинской культура. X даурын удмуртъёс пыризы Булгар шаере, нош XIII даурысен лымшор удмуртъёс Зарни Ордалэн кивалтэт улаз шедизы, бӧрысьгес Кузон ханствое пыриськизы. Уйпал удмуртъёс выжыяськизы туала Глазкар котыре (отысь тужгес тодмо археологи синпелет — Иднакар).

XVIII даурозь вашкала удмуртъёс гурт удысэн выризы, чорыазы но пӧйшуразы. XIX даурлэн шораз Удмуртиын азинске корт поттон но ӵыжатон прмышленность .

Быдӟым Октябрь революция дырозь Удмурт шаерлэн музъемез Кузон но Ватка губерниос куспын люкемын вал. Нимаз шаерлы Удмуртия пӧрмиз Октябрь революция бере гинэ.

1920-тӥ аре 4-тӥ шуркынмонэ В. И. Ленин кӧня ке выль автономи улосъёс кылдытон сярысь РСФСР-ысь ВЦИК-лэсь но СНК-лэсь постановленизэс юнматӥз. Со постановлениын верамын вал: «кылдытоно… ужась калыкъёслэсь — калмыкъёслэсь, поръёслэсь но вотякъёслэсь — автономи улосъёссэс». Озьы кылдӥз Вотяк автономи улос.

1932-тӥ аре 1-тӥ толшоре СССР-ысь ВЦИК-лэн постановлениезъя улосмылэн нимыз воштэмын вал: «Вотяк автономи улослэн коренной калыкез… удмурт калык луэ бере, …Вотяк автономи улослы выль ним сётоно: Удмурт автономи улос».

1934-тӥ аре 28-тӥ толсуре СССР-ысь ВЦИК «Удмурт автономи улосэз Удмурт Автономи Кенешо Социализмо Республикалы пӧрмытэм сярысь» постановленизэ кутӥз.

20-тӥ куарусёнэ 1990-тӥ аре Удмуртиысь Вылӥ Кенеш кун суверенитет сярысь декларациез юнматӥз. Нош 25-тӥ шуркынмонэ 2003-тӥ арын со деклараци палэнтэмын вал.

11-тӥ коньывуонэ 1991-тӥ арын Удмуртиысь Вылӥ Кенеш шаермылэсь выль нимзэ юнматӥз — Удмурт Республика.

Улӥсьёс

Удмуртстатлэн пусъемезъя 1-тӥ толшоре 2017-тӥ арын республикаын улӥсьёслэн лыдзы 1 516 731 адями вал. Улӥсьёслэн ӵемлыксы (плотностьсы) — 36,06 адями/км² (2017). Соос пӧлысь каръёсын улэ — 65,57 % (994 504 адями).

Улӥсьёслэн лыдзы
1926192819391941194219431944194519471959
756 264765 3001 186 9001 190 4001 167 0001 104 7001 054 1001 008 6001 079 1001 336 927
1970197919801981198219831984198519861987
1 417 6751 493 6701 500 7781 512 3901 524 9121 532 6211 542 2731 553 2711 563 4891 578 648
1988198919901991199219931994199519961997
1 592 8241 609 0031 611 4611 616 6841 622 1491 624 8411 620 1341 617 3861 612 6181 607 712
1998199920002001200220032004200520062007
1 603 9601 601 4091 595 5711 588 0541 570 3161 568 1761 561 0921 554 2921 545 8201 538 602
2008200920102011201220132014201520162017
1 532 9461 528 2361 521 4201 520 3901 518 0911 517 6921 517 0501 517 4721 517 1641 516 731

Калыкъёс

Удмуртия - трос калыкъем кун. Шаерамы сюлэсь трос пӧртэм калык улэ. Соос пӧлысь ӵемгес пумисько — удмуртъёс, ӟучъёс, бигеръёс, поръёс, чувашъёс, бесермянъёс.

Удмурт Элькунысь калыклэн йӧскалык составезлэн воштӥськемез:

Калык 1926, % 1939, % 1959, % 1970, % 1979, % 1989, % 2002, % 2010, %
Удмуртъёс 52,3 39,4 35,9 34,2 32,1 30,9 29,3 28,0
Ӟучъёс 43,3 55,7 56,8 57,1 58,3 58,9 60,1 62,2
Бигеръёс 2,8 3,3 5,3 6,1 6,6 6,9 6,9 6,7

Улон интыос

Удмурт шаере пыро: 6 город, 25 ёрос, 11 посёлок но 2119 гурт. Шоркарез — Ижкар, отын улӥсез 646,3 сюрс адями (2017-тӥ арлы) лыдъяське. Мукет каръёс: Вотка — 98,1 сюрс адями, Глаз — 93,6 сюрс адями, Можга — 49,6 сюрс адями, Сарапул — 97,9 сюрс адями, Камбарка — 10,5 сюрс адями.

Тунсыко интыос но туризм

Удмуртиын кык сюрслэсь трос тунсыко учкымон интыос лыдъясько. Ваньмыз сямен соос герӟаськемын быдэс дуннеын тодмо луэм адямиосын но соослэн улэм но ужам интыосынызы. Кылсярысь: Петр Ильич Чайковский, Михаил Тимофеевич Калашников, Галина Алексеевна Кулакова, Надежда Андреевна Дурова но мукетъёс. Озьы ик Элькунамы 150 пала туристъёслы улымон интыос усьтэмын, 32 музей, кык сюрслэсь ятыр историен но культураен утем синпелетъёс. Вань йоскалык парк, заказникъёс, спортивной комплексъёс (соос пӧлысь кыкез горнолыжной луо) но ӵыдонтэм интыос, кытчы одно ик вуылыны кулэ. Берло аръёсы Удмуртиын азинске гурт туризм. 150 пала нимаз возёсъёс, гурт удысэз сяна, туризм ӧрез азьланьто.

Политика

Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Ижысь Президент дворец

Удмуртиын кун власть быдэсъяське Удмурт Республикалэн Президентэныз, Правительствоен но Кун Кенешен.

Удмуртиен кивалтэ президент (2017-тӥ арысен — Александр Бречалов). Правительствоен кивалтэ премьер-министр (2017 арысен — Ярослав Семёнов), республикалэн парламентэныз (Кун Кенешен) — Владимир Невоструев.

Удмурт Элькун улонзэ радъя кунлэн валтӥсь законэз — Конституция — вылэ пыкъяськыса.

Территориослы люкиськон

Ёросъёс

Флаг Ёрос Центрез Площадез,
км²
Улӥсьёсыз,
адями
1 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Алнаш ёрос Алнаш черкогурт 896 18 997
2 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Балезино ёрос Балезино пос. 2 435 31 848
3 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Вавож ёрос Вавож черкогурт 1 679 15 568
4 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Вотка ёрос Вотка кар 1 864 24 326
5 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Глаз ёрос Глаз кар 2 160 16 828
6 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Грах ёрос Грах черкогурт 968 8446
7 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Дэбес ёрос Дэбес черкогурт 1 033 12 112
8 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Завьял / Дэри ёрос Дэри черкогурт 2 203 72 011
9 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Камбарка ёрос Камбарка кар 763 17 164
10 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Каракулино ёрос Каракулино черкогурт 1 193 11 152
11 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Кез ёрос Кез пос. 2 321 20 771
12 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Кизнер ёрос Кизнер пос. 2 131 19 175
13 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Кияса ёрос Кияса черкогурт 821 9568
14 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Красногорск ёрос Красногорск черкогурт 1 860 9187
15 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Можга ёрос Можга кар 1 997 27 002
16 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Пичи Пурга ёрос Пичи Пурга черкогурт 1 223 33 407
17 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Сарапул ёрос Сигаево черкогурт 1 878 24 337
18 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Сьӧлта ёрос Сьӧлта черкогурт 1 884 10 684
19 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Сюмси ёрос Сюмси черкогурт 1 790 12 623
20 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Ува ёрос Ува пос. 2 445 38 036
21 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Шаркан ёрос Шаркан черкогурт 1 405 18 756
22 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Эгра ёрос Эгра пос. 2 267 37 064
23 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Юкаменск ёрос Юкаменск черкогурт 1 020 8880
24 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Якшур-Бӧдья ёрос Якшур-Бӧдья черкогурт 1 780 21 501
25 Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Яр ёрос Яр пос. 1 524 13 794

Каръёс

Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Удмуртилэн картаез
Герб Кар округ Улӥсьёсыз Площадез, км²
I Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Вотка 98 063 112,2
II Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Глаз 93 628 68,3
III Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Иж 646 277 315,6
IV Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Можга 49 617 30,6
V Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Сарапул 97 910 86

Экономика

Удмуртилэн ӟеч интые интыяськемез корт поттонэз азинтыны но Россиысь валтӥсь улосъёс пӧлы пырыны луонлык кылдытӥз. Валтӥсь предприятиос: «Ижмаш», «Ижысь механикая завод», «Ижысь электромеханикая завод», «Радиозавод», «Ижсталь».

Удмурт шаерын улӥз но ужаз быдэс дуннелы тодмо луэм конструктор М. Т. Калашников. Али вакытэ солы сӥзем музей усьтэмын.

Транспорт

Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Ижкарлэн аэропортэз

Элькунлэнлэн музъем вылтӥз ортчо 4 бадӟым автомобиль сюресъёс: Р242, Р320, Р321 но Р322. Озьы ик Удмурти пыр E22 Европаысь маршрут но М7-Волга федерал трасса ортчо.

Шаерамы вань аэропорт. Соин кивалтэ кун авиакомпания — ОАО «Ижавиа».

Озьы ик Удмуртиын туж умой азинтэмын чугун сюрес удыс. С асьме кунмес мукет улосъёсын но каръёсын герӟа. Поезд мынон-ветлон сюресъёс пӧртэм вайёсъя ужало: «Кузон — Огырчи — Екатеринбург», «Киров — Балезино — Пермь», «Балезино — Ижкар — Алнаш», «Ижкар— Вотка», «Люкшудья — Кильмезь».

Чугун сюрес вокзалъёс
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз 
Глаз карысь вокзал. Можгаысь вокзал. Балезиноысь вокзал. Сарапулысь вокзал.

Со сяна, учке

Валэктонъёс

Чӧлсконъёс

Линкъёс

Россиысь республикаос
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Адыгея | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Алтай | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Башкирия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Бурятия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Дагестан | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Ингушетия
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Карелия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Коми | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Кабардино-Балкария | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Калмыкия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Карачаево-Черкесия
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Крым | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Марий Эл | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Мордовия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Татарстан | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Тува | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Удмуртия
Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Уйпал Осетия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Хакасия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Чувашия | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Чечня | Удмуртия: Интыяськемез, Инкуазь, Удмуртилэн историысьтыз  Якутия

Tags:

Удмуртия ИнтыяськемезУдмуртия ИнкуазьУдмуртия Удмуртилэн историысьтызУдмуртия УлӥсьёсУдмуртия ПолитикаУдмуртия Территориослы люкиськонУдмуртия ЭкономикаУдмуртия ТранспортУдмуртия Со сяна, учкеУдмуртия ВалэктонъёсУдмуртия ЧӧлсконъёсУдмуртия ЛинкъёсУдмуртияЕвропаРоссияРоссия Федерациысь субъектъёсӞуч кыл

🔥 Trending searches on Wiki Удмурт кыл:

ISO 3166-1ӁАраб кылПурысь пужымҸБосния но ГерцеговинаӮЕвропа союз1922 арТатарстанКИжкарысь машиностроительной заводМексикаВыль ЗеландияЫжВомбат1908 арЎЅБельгияMain PageСарапулНунивакысь чупик кылШаерРуанПреторияМуш (нымы-кибы)2021 арКрасноярскЗеленский, Владимир АлександровичГалаго3 куартолэзьВикиданнойёсИнуит кылъёсИрланд кылИж кар думаҢЛузьҺҎФранцияЗорпапаКитай кылМЇ1943ХошиминЈАда (будос)Анфиногенов, Богдан ВитальевичБалянКишинёв1881 арЏ2018 арКаплан, Юрий Геннадьевич🡆 More