Qıllar teoriäse - noqtalı kisäkçälär tügel, ä ber ülçäneşle ozın obyektlarnı tikşerüçe teoretik fizikanıñ yünäleşe.
Qıllar teoriäse kvant mexanikası häm çağıştırmalılıq teoriäseneñ ideyälären berläşterä, şuña kürä anıñ nigezendä kiläçäktä kvant gravitatsiäse teoriäse tözeler, axrı.
Qıllar teoriäseneñ farazı buyınça barlıq elementar kisäkçälär häm alarnıñ fundamental' tä'sir iteşüläre ultramikroskopik kvant qılları tirbäneşläre häm tä'sir iteşüläre (Plank ozınlığı masştabında 10−35 m) näticäsendä xasil bula.
Bu qaraş qır kvant teoriäseneñ qıyınlıqlarınnan (çiksez äğzalar bulmas öçen normalaştırudan) qaçu mömkinlegen birä, fäza-waqıt häm matdä tözeleşenä tiränräk belem birä.
Läkin qıllar teoriäsendä dä problemaları bar, çönki törle yuramalarda ülçäneşlär sanı 10 nnan 26 qädär birelä.
Şulay itep qıllar teoriäsendä fäza-waqıt ülçäneşläre sanı çişelmägän problema bulıp qala (10 - 26).
Qıllar kvant teoriäläre tik 4-tän kübräk ülçäneşe belän tözek itep eşli. Läkin makroskopik dönyada bez 3-ülçäneşle fäzanı häm waqıtnı ğına küzätäbez.
Fäzanıñ östämä ülçäneşläre küzätmäwe şuşı ülçäneşlärneñ Plank ozınlığı zurlığına "işelüe" belän añlatıla, yäki böten küpülçäneşle Ğälämneñ (Multi-Ğäläm) dürtülçäneşle dönya yassılığında urnaşuı belän añlatıla.
Yuğarı ülçäneşlär tik yuğarı energiädä elementar kisäkçälär tä'sir iteşülärendä küzätelä dip faraz itelä, läkin älegä täcribälärdä kürsätelmägän.
Östämä 6 yäki 7 ülçäneşneñ qısqa yıraqlıqta üzenä yomıqlanuı kompaktlaşu dip yörtelä, şuña kürä alar täcribälärdä tabılmıy.
Kompaktlaşu añlatması tormış misalında birelä: yıraqtan baqça şlangı ozın obyekt bularaq kürenä, tik ber ülçäneş - ozınlıqqa iä dip toyıla. Läkin şlang östendä baruçı qırmısqa öçen şlang - 2 (xättä 3 gofr öçen) ülçäneşle obyekt, dimäk anıñ öçen tağı 1 (2) ülçäneş açıla. Şulay itep, yaqın arada östämä ülçäneşlär kürenä.
Tuplanu yäki lokalläşü - östämä ülçäneşlär bik keçkenä tügel, läkin qayber säbäplärdän dönyabıznıñ bar kisäkçäläre küpülçäneşle Ğälämneñ (multi-Ğälälämneñ) 4-ülçäneşle "yasslığında" tuplanıp urnaşqan häm annan qaça almıy. Bu 4-ülçäneşle yassılıq - brana - Multi-Ğälämneñ küzätelä torğan öleşe. Bez häm bezneñ texnika ğadi kisäkçälärdän torğanğa kürä tışına küzätä almıybız.
Östämä ülçäneşlär buluın tabu ber mömkinlege bar - gravitatsiä. Gravitatsiä fäza-waqıt käkränüe näticäse bulğanğa kürä branada tuplanmağan, şuña kürä gravitonnar häm mikroskopik qara tişeklär tışqa çığa ala. Küzätelä torğan dönyada bu protses ul obyektlarnıñ energiäse häm impuls kötelmägän yuqqa çığaruğa kiterä.
Supersimmetriä - bozonnar häm fermionnarnı bäyli torğan farazğa nigezlängän simmetriä, supersimmetriä näticäsendä bozon häm fermion qırları ber-bersenä äylänä ala, şulay itep matdä tä'sir iteşügä (yäki nurlanışqa) äylänep bula häm kiresençä.
Supersimmetriä - qıllar teoriäseneñ töp nigeze.
Tör | Fäza-waqıt ülçäneşläre sanı | Taswir |
---|---|---|
Bozonlı | 26 | Tik bozonnar bar, fermionnar yuq. Qıllar açıq ta, yomıq ta. Töp kimçelege - uylanma massalı, V>C tizlege belän xäräkät itüçe kisäkçä - taxion. |
I | 10 | Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar açıq ta, yomıq ta. Taxion yuq. Törkemnär simmetriäse — SO(32) |
IIA | 10 | Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Massasız fermionnar simmetriäsez. |
IIB | 10 | Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Massasız fermionnar simmetriäle. |
HO | 10 | Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Geterotik teoriä, säğät tele buyınça tirbälüçe qıllar säğät telenä qarşı tirbälüçe qıllardan ayırılıp tora. Törkemnär simmetriäse — SO(32) |
HE | 10 | Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Geterotik teoriä, säğät tele buyınça tirbälüçe qıllar säğät telenä qarşı tirbälüçe qıllardan ayırılıp tora. Törkemnär simmetriäse — E8×E8 |
Xäzer ber farazı buyınça supersimmetriä nigezendäge qıllar bar 5 teoriäse (superqıllar teoriäläre) berdäm fundamental' 11 ülçäneşle M-teoriäneñ törle çik oçraqları bulıp tora. Bar 5 superqıllar teoriäse duallek äyländerüe belän üzara bäylängän.
This article uses material from the Wikipedia Tatarça / Татарча article Qıllar teoriäse, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәгълүмат CC BY-SA 4.0 буенча таратыла (әгәр башкасы күрсәтелмәсә). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Tatarça / Татарча (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.