Хунну

Башлыкларын шаньюй титулы белән билгеләгәннәр.

Хуннулар турында мәгълүматның күпчелеге Кытай чыганакларыннан килә. Аларның титул һәм исемнәре турында мәгълүмат аларның телләренең кытайчага транслитерацияләрдән чыга.) Б. э. к. 9 гасырларда хунну хәзерге Үзәк Монголия һәм Төньяк Кытайда яшәгәннәр. Вакытлар үтү белән, аларда ыруглык-кабилә мөнәсәбәтләре үзгәреп, б. э. к. 2 гасырда Модэ ярымфеодаль дәүләт оеша. Тагын вакыт үтү белән дәүләт икегә ярыла.

Тарих галимнәре арасында хуннулар эченә төрки телле күчмә кабиләләрне керү-кермәве һәм аларның һуннарның борынгы бабалары булу-булмаулары турында уртак фикер юк.

Б.э.к. 2 гасыр азагында - 1 гасыр башында яшәгән Сыма Цянь (рус) исемле кытайлы галименең Бөек тарихчы язулары (рус) хезмәтенә кергән Хань династиясе заманындагы хуннуларга хас вакыйгаларны тасвирлавы аларның тарихын риваятьләрдән билгеле булган Ханьнарга кадәр мең ел элек яшәгән Чунуей исемле Кытай хакимнәренең Ся династиясеннән (рус) чыккан борынгы бабаларына тоташтыра.

Классик кытай галиме һәм Нанкин император университетының (рус) беренче президенты Вэй Чжао (204–273) хәбәр иткәненчә: “Хань династиясе заманаларында (б.э.к. 206 - б.э. 220 елларда) алар (Һуннар) хунну 匈奴 дип йөртелә иде, шул ук халыкка en:Hunyu 葷粥 итеп дә дәшәләр иде. Шулай ук, Xunyu 獯粥 аларның борынгы бабалары булган Чунуей 淳維 исеменең башка бер транскрипциясе генә”.

Алтернатив мәгълүмат

Кытайлы чыганакларда аз күләмдә сүзләр (күпчелектә титуллар һәм шәхси исемнәр) саклану сәбәпле, хуннуларның этник чыгышы турында төрле гипотезалар барлыкта. Галимнәрнең төрле тәкъдимнәре арасында - монгол, төрки, Енисей, тохар (рус), һәм урал телле төркемнәр булулары . Аларның тәңречелеккә ышанулары ихтимал. Һуннарның исеменең охшашлыгы нигезендә аларны хуннулар белән бәйләү һәм соңгыларның вариcлары дип атау теләге күзәтелсәдә, ышанычлы диләлләр юк.

Б.э.к. 3 гасыр кытай чыганаклар б.э.к. 209 елдан соң лидеры булган Мөде хан хәкимияте астында империя булдыруын хәбәр итә. Б.э.к. 2 гасырда Юэчжиларны (рус) җиңгәч, хуннулар Үзәк һәм Көнчыгыш Азия далаларында доминант көчкә әвереләләр. Бүген Көньяк Себер, Монголия, Көнбатыш Манчжурия, һәм Кытайның Эчке Монголия, Ганьсу һәм Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы провинцияләре территориясендә актив булалар. Иртә Кытай династияләре белән мөнәссәбәтләре каршылыклы була – яңадан-яңа хәрби конфликт һәм интригалар, бүләкләр, сәүдә һәм никахка төзелгән килешүләр белән алмашынып бара.

як. б.э.к. 700–209:

б.э.к. 244: Хуннулар беренче тапкыр язуда телгә алына

б.э.к. 221:

б.э.к. 215:

Көчләнү

б.э.к. 209:

б.э.к. 208?:

б.э.к. 202:

б.э.к. 200:

Як. б.э.к. 200–140:

б.э.к. 176: ?:

б.э.к. 162:

б.э.к. 158:

Зәгыйфьләнү

б.э.к. 140 кадәр:

б.э.к. 140–87:

б.э.к. 138–126:

б.э.к. 133:

б.э.к. 133–119:

б.э.к. 119:

б.э.к. 119–104:

б.э.к. 104–87:

б.э.к. 104–100:

Бүленү:

Беренче эчке сугыш, б.э.к. 60: тәхеткә ике көндәш.

б.э.к. 51: Зәгыйфлерәк ягы көньякка таба күчә һәм кытайлылар яклавы астында яши башлый.

б.э.к. 43: Көньяк хуннулар төньяклыларны җиңә һәм империяне берләштерә.

Икенче эчке сугышы:

47 ел:

83 ел: Төньякта буталчыклар.

87 ел: Сяньби дәүләте (ингл.) төньяк хуннуларның башлыкларын үтерә, кабиләләр көньякка таба кача.

89 ел: Хань, Сяньби дәүләте һәм көньяк хуннулар төньяк хуннуларны җиңә (ингл.), калганнары төньякка кача. Күп халкы Сяньби дәүләтенә кушыла.

155 ел: Төньяк хуннуларның соңгы сүзгә алынуы. Төньяк регионнары хәзер тулысынча Сяньби дәүләте контроле астында.

47 елдан соң Көньяк хуннулары кытайлыларның чикләре буенда яшиләр, тарафдар, буйсынучы халык яки чик сакчылары буларак көн күрәләр һәм кытайлылар белән никахлашалар.

220 елда Хань династиясенең юкка чыгуы белән, хунну калдыклары Төньяк Кытай җирләрендә күп санлы кыска гөмерле дәүләтләрне оештыралар. Аерым халык буларак хуннулар 5 гасырга таба юкка чыгалар.

Чыганаклар

• ru:Бань Гу һәм башкалар, ru:Ханьшу, esp. vol. 94, part 1, part 2.
• ru:Фань Е һәм башкалар, ru:Хоу Ханьшу, esp. vol. 89.
• ru:Сыма Цянь һәм башкалар, ru:Ши цзи, esp. vol. 110.

Өстәмә әдәбият

• (Urısça) Потапов, Л. П. 1966. Этнионим Теле и Алтайцы. Тюркологический сборник, 1966: 233-240. Мoscow: Nauka. (Potapov L.P., The ethnonym "Tele" and the Altaians. Turcologica 1966: 233-240).
• Houle, J. and L.G. Broderick 2011 "Settlement Patterns and Domestic Economy of the Xiongnu in Khanui Valley, Mongolia", 137-152. In Xiongnu Archaeology: Multidisciplinary Perspectives of the First Steppe Empire in Inner Asia.

• Downloadable article: "Evidence that a West-East admixed population lived in the Tarim Basin as early as the early Bronze Age" Li et al. BMC Biology 2010, 8:15. [1]
• Material Culture presented by University of Washington
• Encyclopedic Archive on Xiongnu
• Xiongnu Archaeology Enters a New Century
• The Xiongnu Empire
• The Silk Road Volume 4 Number 1
• The Silk Road Volume 9
• Gold Headdress from Aluchaideng
• Belt buckle, Xiongnu type, 3rd–2nd century B.C.

Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?: Мәкаләне тулыландырырга (мәкалә бик кыска) Стилистик һәм орфографик хаталарны төзәтергә.