Ömer Hayyam: Fars şair, filozof, matematikçi ve astronom (1048–1131)

Selçuklu İmparatorluğu'nun ilk başkenti olan Nişabur'da doğdu. Bir bilgin olarak, Birinci Haçlı Seferi sırasında Selçuklu hanedanının yönetimiyle çağdaştı.

Ömer Hayyam Farsça: عمر خیّام
Doğumu	18 Mayıs 1048 Nişabur, Horasan, Büyük Selçuklu İmparatorluğu
Ölümü	4 Aralık 1131 (83 yaşında) Nişabur, Horasan
Çağı	İslam'ın Altın Çağı
Bölgesi	Horasan, Büyük Selçuklu İmparatorluğu
Okulu	İslam matematiği, Fars şiiri, Fars felsefesi, Carpe diem
İlgi alanları	Matematik, astronomi, İbn-i Sinacılık, şiir
Etkilendikleri İbn-i Sina, Hârizmî, Öklid, Pergeli Apollonios
Etkiledikleri Nasîrüddin Tûsî, Hazinî, Nizamî-i Aruzî, Hâfız-ı Şirâzî, Sâdık Hidâyet, André Gide, John Wallis, Giovanni Girolamo Saccheri, Edward FitzGerald, Maurice Bouchor, Henri Cazalis, Jean Chapelain, Amin Maalouf

Bir matematikçi olarak, en çok koniklerin kesişimiyle geometrik çözümler sağladığı kübik denklemlerin sınıflandırılması ve çözümü konusundaki çalışmalarıyla tanınmıştır. Hayyam ayrıca paralel aksiyomun anlaşılmasına katkıda bulunmuştur.^:284 Bir gök bilimci olarak, çok hassas 33 yıllık enterkalasyon döngüsüne sahip bir güneş takvimi olan Celali takvimini tasarladı.^:659 Bu, yaklaşık bin yıl sonra, hâlâ kullanımda olan Pers takviminin temelini oluşturdu. İran'da 1079 yılında, bir yılın uzunluğunun 365.24219858156 gün olarak ölçüldüğünü duyurdu. Bir kişinin ömrü boyunca bir yılın uzunluğunun altıncı ondalık basamakta değiştiği düşünüldüğünde, bu son derece doğrudur. Karşılaştırma olarak 19. yüzyılın sonunda bir yılın uzunluğu 365.242196 gün iken, bugün 365.242190 gündür.

Bir şair olarak, rubaileriyle tanınmıştır. Rubailerin sayısının Rubaiyat'ının istinsah tarihlerine göre günümüze yaklaştıkça arttığı görülmekte ve birçoğunun zamanla ona izafe edilen başka şairlerin şiirleri olduğu anlaşılmaktadır. Kendi özgün üslubunu yansıtan rubailerin sayısı 100 civarındadır.

XIX. yüzyıldan itibaren Türkiye’de Hayyam’ın rubailerine olan ilginin artmasıyla birlikte Hayyam’ın şiirleri üzerine birçok yazı yazılmış ve rubailerin birçok tercümesi yapılmıştır. Rubailerin bilinen en eski Türkçe çevirisi Muallim Fevzi’ye aittir. Onun bazı rubailerin düz yazı tercümelerinin yanı sıra Hayyam hakkındaki makalelerini de kapsayan Hayyam adlı çalışması önce Tercüman-ı Hakikat’in 1885-1886 yıllarındaki sayılarında yayımlanmış, ardından kitap haline getirilmiştir (İstanbul 1303).

Ömer Hayyam, 1048 yılında, Orta Çağ'da Horasan'ın önde gelen metropollerinden biri olan ve on birinci yüzyılda Selçuklu hanedanlığı altında refahın zirvesine ulaşan Nişabur'da doğdu.^:15 Nişabur ayrıca Zerdüştîliğin önemli bir merkeziydi ve Hayyam'ın babasının İslam'ı seçmiş bir Zerdüşt olması muhtemeldir.^:68 Tam adı, Arapça kaynaklarda görüldüğü gibi, Ebu'l Feth Ömer ibn İbrahim el-Hayyam'dır. Orta Çağ Farsça metinlerinde genellikle basitçe Ömer Hayyam olarak adlandırılır. Şüpheye açık olmasına rağmen, Hayyam Arapçada çadırcı anlamına geldiğinden, atalarının çadırcılık ticaretini takip ettiği varsayılmıştır.^:30 Hayyam'ı bizzat tanıyan tarihçi Beyhaki, burcunun tüm ayrıntılarını şöyle aktarır: "O İkizler'di, Güneş ve Merkür yükselişteydi[...]".^:471 Bu bilgi, modern bilim adamları tarafından doğum tarihini 18 Mayıs 1048 olarak belirlemek için kullanılacaktı.^:658

 

Çocukluğu Nişabur'da geçti.^:659 Kabiliyetleri ilk öğretmenleri tarafından fark edildi ve onu soyluların çocuklarına ders veren, Horasan bölgesinin ünlü hocası İmam Muvaffak Nişaburi'nin nezaretinde çalışmaya gönderdiler. Hayyam, yıllar boyunca onunla iyi bir dostluk kurdu.^:20 Hayyam ayrıca Zerdüşt mühtedi matematikçi Ebu Hasan Behmenyar'dan da ders aldı. Nişabur'da fen, felsefe, matematik ve astronomi okuduktan sonra, 1068 dolaylarında Buhara vilayetine gitti ve burada Ark'ın ünlü kütüphanesini sıkça ziyaret etti. Takriben 1070'de Semerkand'a taşındı, burada şehrin valisi ve kadısı Ebu Tahir Abdurrahman ibn 'Alak'ın himayesi altında meşhur cebir üzerine incelemesini yazmaya başladı. Ömer Hayyam, Karahanlı hükümdarı Şemsü'l-Mülk Nasr tarafından memnuniyetle karşılandı. Beyhaki bu kabulü, "ona azami düzeyde şeref gösterecek, öyle ki sanki tahtında [Hayyam'ı] yanına oturtacaktı" şeklinde tasvir eder.^:47:34

1073-4'te Karahanlı topraklarına akınlar yapan Sultan I. Melikşah ile barış sağlandı. Hayyam, 1074–5 yıllarında Veziriazam Nizamülmülk tarafından Merv şehrinde Melikşah ile buluşmaya davet edildiğinde Melikşah'ın hizmetine girdi. Hayyam daha sonra İsfahan'da bir rasathane kurmakla ve bir grup bilim insanına Fars takviminin revizyonunu amaçlayan hassas astronomik gözlemler yapma konusunda liderlik etmekle görevlendirildi. Taahhüt muhtemelen 1076'da başladı ve 1079'da Ömer Hayyam ve meslektaşlarının yıl uzunluğu ölçümlerini sonuçlandırmasıyla sona erdi^:28 ve 14 önemli rakamı (1 mikrosaniyeden daha az) şaşırtıcı bir doğrulukla bildirdiler.

Melikşah ve vezirinin ölümünden sonra (Haşhaşîlerin İsmaili kolu tarafından öldürüldüğü düşünülür), Hayyam sarayda gözden düştü ve sonuç olarak kısa süre sonra Mekke'ye hac yolculuğuna çıktı. El-Kıfti tarafından bildirilen haccın olası bir gizli niyeti, kuşkuculuk şüphelerini yatıştırmak ve hasmı olan din adamları tarafından kendisine yöneltilen gelenek karşıtlığı iddialarını (Zerdüştlüğe olası sempati de dahil olmak üzere) çürütmek amacıyla inancının halka açık bir şekilde gösterilmesiydi.^:29 Daha sonra yeni Sultan Sencer tarafından Merv'e, muhtemelen bir saray astroloğu olarak çalışmak üzere davet edildi. Daha sonra sağlığı bozulduğu için Nişabur'a dönmesine izin verildi. Döndüğünde, münzevi bir hayat yaşadı.^:99

Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131'de 83 yaşında, memleketi Nişabur'da öldü ve şimdi Ömer Hayyam'ın Türbesi olan yere gömüldü. Öğrencilerinden biri olan Nizamî-i Aruzî, 1112-3 yıllarında Hayyam'ın Belh'te El-İsfizari (Celali takviminde onunla işbirliği yapmış olan bilim adamlarından biri) eşliğinde "Mezarım, kuzey rüzgarının üzerine güller saçabileceği bir yerde olacak" kehanetinde bulunduğu hikâyesini anlatır.^:36 Ölümünden dört yıl sonra, Aruzi, Merv'e giden yol üzerinde, Nişabur'un o zamanki büyük ve tanınmış bir mahallesindeki bir mezarlıkta onun mezarının yerini buldu. Hayyam'ın ön gördüğü gibi, Aruzi, armut ağaçlarının ve şeftali ağaçlarının başlarını ittiği ve çiçeklerini düşürdüğü bir bahçe duvarının eteğinde mezarı buldu, mezar taşı onların altına gizlenmişti.

Hayyam hayatı boyunca bir matematikçi olarak ünlüydü. Hayatta kalan matematiksel çalışmaları şunlardır:

Öklid'in Elementlerinin varsayımlarıyla ilgili zorluklar üzerine bir yorum' (Risāla fī šarḥ mā aškala min muṣādarāt kitāb Uqlīdis', Aralık 1077'de tamamlandı),

Bir çemberin çeyreğinin bölünmesi üzerine', (Risālah fī qismah rub‘ al-dā’irah, tarihsiz ancak cebir üzerine yapılan incelemeden önce tamamlandı.) ve Cebirle ilgili sorunların ispatları hakkında (Maqāla fi l-jabr wa l-muqābala, büyük olasılıkla 1079'da tamamlandı^:281).

Ayrıca binom teoremi çıkarılması ve doğal sayılarının kökü üzerine sonradan kaybolan bir inceleme yazdı.^:197

Paraleller teorisi

Hayyam'ın Öklid'in Ögeleri hakkındaki yorumunun bir kısmı paralel önermesine ile ilgilidir.^:282 Hayyam'ın incelemesi, aksiyomun petitio principii'ye değil, daha sezgisel bir önermeye dayalı ilk işlemi olarak kabul edilebilir. Hayyam, diğer matematikçilerin önermeyi "kanıtlamak" için önceki girişimlerini esas olarak kabul etmesi hiçbir şekilde Beşinci Varsayımın kendisinden daha kolay olmayan bir şeyi varsaydıkları gerekçesiyle çürütür. Aristoteles'in görüşlerinden yararlanarak, geometride hareketin kullanımını reddeder ve bu nedenle Al-Heytham tarafından yapılan farklı girişimi reddeder. Matematikçilerin Öklid'in ifadesini diğer varsayımlarından kanıtlayamamasından memnun olmayan Ömer; aksiyomu, tüm dik açıların birbirine eşit olduğunu belirten Dördüncü Varsayım ile birleştirmeye çalıştı.

Hayyam, Hayyam-Saccheri dörtgeninin tepe açıları için üç farklı dar, geniş ve dik açı durumunu ele alan ilk kişiydi. Onlar hakkında bir dizi teorem kanıtladıktan sonra Varsayım V, dik açı hipotezini takip ettiğini ispatladı ve kendi içinde çelişkili olduğu için geniş ve dar açı durumlarını çürüttü.

Paralel varsayımı kanıtlamaya yönelik ayrıntılı girişimi, Öklid dışı olma olasılığını açıkça gösterdiğinden, geometrinin daha da geliştirilmesi için önemliydi. Dar, geniş ve dik açı hipotezlerinin sırasıyla Gauss-Bolyai-Lobachevsky'nin Öklidyen olmayan hiperbolik geometri’sine, Riemann geometrisi ‘ne ve Öklid geometrisi'ne götürdüğü bilinmektedir.

 

Tusi'nin Hayyam'ın paralelliklere yaklaşımı üzerine yorumları Avrupa'ya ulaştı. Oxford'da geometri profesörü John Wallis, Tusi'nin yorumunu Latinceye çevirdi. Cizvit geometrici Girolamo Saccheri’nin, ("euclides ab omni naevo vindicatus", 1733) çalışması genellikle Öklidyen olmayan geometrinin nihai gelişimindeki ilk adım kabul edilir ve Wallis'in çalışmasına benzerdir.

Amerikalı matematik tarihçisi David Eugene Smith, Saccheri'nin "Tusi'ninkiyle aynı lemmayı kullandığını hatta rakamı tam olarak aynı şekilde yazıp lemmayı aynı amaç için kullandığından" bahseder. Ayrıca "Tusi, bunun Ömer Hayyam'a bağlı olduğunu açıkça belirtir ve metinden, ikincisinin onun ilham kaynağı olduğu açıkça görülüyor"der.^:104

Diğer çalışmaları

1. Rubâʿiyyât
2. Risâle fî taḳsîmi rubʿi’d-dâʾire
3. Risâle fi’l-berâhîn ʿalâ mesâʾili’l-cebr ve’l-muḳābele
4. Risâle fî şerḥi mâ eşkele min müṣâderâti Kitâbi Öḳlîdes
5. Nevrûznâme
6. Zîc-i Melikşâhî
7. Mîzânü’l-ḥikem fî İhtiyâli maʿrifeti miḳdârey eẕ-ẕeheb ve’l-fiḍḍa fî cismin mürekkebin minhümâ
8. Fi’l-ḳusṭâsi’l-müstaḳīm
9. Silsile-i Tertîb (Risâle fî Külliyyâti’l-vücûd)
10. el-Ḳavl ʿale’l-ecnâs elletî bi’l-erbaʿ
11. el-Kevn ve’t-teklîf
12. Cevâb ʿan s̱elâs̱i mesâʾil: Żarûretü’t-teżâd fi’l-ʿâlem ve’l-cebr ve’l-beḳāʾ
13. eż-Żiyâʾ el-ʿaḳlî fî mevżûʿi’l-ʿilmi’l-küllî
14. Risâle fi’l-vücûd
15. Şerḥu’l-müşkil min Kitâbi’l-Mûsîḳā
16. Levâzımü’l-emkine

Vikipedi'nin kardeş projelerinden ' hakkında daha fazla bilgi edinin
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar

Özel

Genel

• Katz, Victor (1998). A History of Mathematics: An Introduction (2.2yayıncı=Addison-Wesley bas.). s. 879. ISBN 0-321-01618-1. 
• Rozenfeld, Boris A. (1988). A History of Non-Euclidean Geometry: Evolution of the Concept of a Geometric Space. Springer Verlag. ss. 65, 471. ISBN 0-387-96458-4. 7 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022. 
• Yavuz Unat, “Ömer Hayyâm”, İslâm Ansiklopedisi, TDV, Cilt 34, İstanbul 2009, s. 66-68.
• Yavuz Unat, “Ömer Hayyâm ve Melikşâh Gözlemevi”, Bilim ve Ütopya, Temmuz 2006, Sayı 145, İstanbul 2006, s. 13–14.
• Yavuz Unat,Tarih Boyunca Türklerde Gökbilim, Bilimin Türk-İslam Kaynakları-1, Kaynak Yayınları, İstanbul 2008.
• Kent, Deborah A.; Muraki, David J. (Şubat 2016), "A Geometric Solution of a Cubic by Omar Khayyam . . . in Which Colored Diagrams Are Used Instead of Letters for the Greater Ease of Learners" (PDF), The American Mathematical Monthly, Taylor & Francis, Ltd. on behalf of the Mathematical Association of America, 123 (2), ss. 149-160