พระวิษณุ: เทพผู้ปกป้องโลกในศาสนาฮินดู

พระนาม "วิษณุ" (Vishnu, Viṣṇu, เทวนาครี: विष्णु) แปลว่า 'แผ่ซ่านไปทั้งหมด' ('all pervasive') หรือ 'ผู้ที่เป็นทุกสิ่งและสถิตอยู่ในทุกสิ่ง' (one who is everything and inside everything) ตามที่ Medhātith (ค.ศ. 1000) ระบุ ผู้รู้เวทังคะ (Vedanga scholar) นามว่า ยักสะ (Yaska; 400 ปีก่อนคริสตกาล) ใน Nirukta ให้นิยามคำว่า "วิษณุ" ว่าเป็น "วิษณุ วิษวเตร์ วา วยาษโนเตร์" ('viṣṇur viṣvater vā vyaśnoter vā') อันแปลว่า 'ผู้ซึ่งเข้าไปในทุกที่' ('one who enters everywhere') และ "อถา ยท วิษิโต ภวตี ตท วิษณุรภวตี" ('atha yad viṣito bhavati tad viṣnurbhavati') แปลว่า 'ผู้ที่เป็นอิสระจากตรวนและการฉุดรั้งทั้งปวงคือวิษณุ' ('that which is free from fetters and bondage is Vishnu')

108 พระนามของพระวิษณุ

ในส่วนที่สิบของปัทมปุราณะ (Padma Purana) พระเจ้าทันตะ (Danta) พระบุตรของภีมะ และกษัตริย์แห่งวิธรรภะ ได้ระบุรายพระนาม 108 พระนามของพระวิษณุไว้ (17.98-102) ในจำนวนนี้ประกอบด้วยสิบอวตารหลัก (ทศาวตาร) พร้อมทั้งคำอธิบาย พระลักษณะ และมุมมองต่าง ๆ

1000 พระนามของพระวิษณุ

ทั้งในอนุศาสนบรรพของมหาภารตะ และครุฑปุราณะ (บทที่ 15) ได้ระบุพระนามของพระวิษณุไว้มากกว่า 1000 พระนาม พร้อมคำอธิบายพระลักษณะ และมุมมองต่าง ๆ อันเรียกว่า "วิษณุสหัสรนาม" (Vishnu Sahasranama) ซึ่งระบุว่าพระวิษณุทรงเป็น 'สัพพัญญู' ('the omnipresent') พระนามอื่น ๆ ที่เป็นที่รู้จักในรายพระนามนี้ เช่น หริ (Hari - ผู้ขจัดบาป), กาล (Kaala - เวลา), วาสุเทวะ (Vasudeva - พระบุตรของวสุเทพหรือพระกฤษณะ), อาตมัน (Atman - วิญญาณ), ปุรุษ (Purusha - สิ่งมีชีวิตที่สูงส่ง) และ ปรกฤติ (Prakriti - ธรรมชาติอันสูงส่ง)

แนวคิดเรื่องอวตารในศาสนาฮินดูนั้นมักเกี่ยวข้องกับพระวิษณุ อวตารของพระองค์นั้นเพื่อสร้างสรรค์ความดีและทำลายความไม่ดี ซึ่งจะช่วยทำนุบำรุงธรรม พระวิษณุถือเป็นเทพเจ้าที่มีพระอวตารหลากหลายทั้งในปางที่อวตารในรูปเทพเจ้า, มนุษย์ สัตว์ เป็นต้น

ในมหาภารตะ

ในมหาภารตะ พระวิษณุ (ในรูปอวตารเป็นพระนารายณ์) ได้ตรัสกับฤๅษีนารทมุนีว่าพระองค์จะปรากฏกายในอวตารหนึ่งในสิบอวตารนี้

ปรากฏกายเป็นหงส์ [หงสะ], เต่า [กูรมะ], ปลา [มัตสยา], โอ ที่สำคัญของผู้ซึ่งกำเนิดใหม่ ข้าจักปรากฏตนในรูปของหมูป่า [พระวราหะ], แล้วจักเป็นครึ่งบุรุษ-สิงห์ (นรสิงห์), จากนั้นจึงเป็นคนแคระ [วามนะ], แล้วจึงเป็นพระรามแห่งชนเผ่าของ Bhrigu, จากนั้นเป็นพระราม, พระบุตรของพระเจ้าทศรถ, แล้วจึงเป็นพระกฤษณะ แห่งสัตตวตา, และท้ายที่สุดเป็น กัลกิ

— มหาภารตะ (ฉบับแปลของ Kisari Mohan Ganguli, 1883-1896), เล่มที่ 12, Santi Parva, บท CCCXL (340)

ทศาวตาร

 

ทศาวตารเป็นรายชื่อของ วิภาวะ (Vibhava) หรืออวตารหลัก 10 องค์ของพระวิษณุ อัคนีปุราณะ, วราหปุราณะ, ปัทมปุราณะ, ลึงคปุราณะ, นราทปุราณะ, ครุฑปุราณะ และสกันทปุราณะ ล้วนมีรายพระนามที่ตรงกัน

นารายณ์สิบปาง

นารายณ์สิบปาง เป็นวรรณคดีประเภทนิทานในรูปแบบร้อยแก้ว มีเนื้อหาเรื่องการกำเนิดโลก จักรวาล การกำเนิดเทพเจ้า และการอวตารของพระวิษณุตามคติพราหมณ์ไทย เรียกว่านารายณ์สิบปาง ซึ่งต่างไปจากคติอินเดีย มีการเผยแพร่ออกมาสามสำนวน สำนวนแรกคือฉบับโรงพิมพ์หลวง ฉบับโรงพิมพ์วัชรินทร์ และฉบับคุณหญิงเลื่อนฤทธิ์ เทพหัสดิน ณ อยุธยา บางสำนวนอาจเรียงต่างกันบ้าง แต่ในฉบับโรงพิมพ์หลวงเรียบเรียงไว้ ดังนี้

จะเห็นได้ว่านารายณ์สิบปางในคติพราหมณ์ไทย ตรงกับอวตารของคติอินเดียอยู่ 7 ปาง มีการลำดับเนื้อหาไม่ตรงกัน เนื้อหาอวตารของคติไทยโดยมากเป็นเรื่องเล็ก ๆ น้อย ๆ แต่ตัดเนื้อหาส่วนสำคัญ ๆ ออกหมด ทั้งยังเติมอวตารที่ไม่ตรงกับคติอินเดียมาอีก 3 ปาง คือ มหิงสาวตาร สมณาวตาร และอัปสราวตาร เพื่อให้อวตารครบ 10 ปาง ในเรื่องนี้พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเข้าพระทัยว่า สมณาวตารคงนำมาแทนที่พุทธาวตาร และทรงอธิบายว่าปางปรศุรามหรือรามสูรที่ถูกตัดออกไป เพราะคนไทยเข้าใจว่ารามสูรเป็นยักษ์ขว้างขวานไปแล้ว และปางกัลกิ ก็เป็นเรื่องของอนาคต ไม่สามารถเอามานับได้ จึงถูกตัดออกไปเช่นกัน

ความเชื่อเรื่องพระวิษณุปรากฏมีพัฒนาการมายาวนาน ชาวทราวิฑเริ่มนับถือพระวิษณุก่อนในฐานะเป็นเทพเจ้าแห่งความอุดมสมบูรณ์ทางการเกษตร พอถึงสมัยพระเวท ชาวอารยันถือว่าพระวิษณุเป็นเทพชั้นรอง มีสถานะเป็นตัวแทนของพลังดวงอาทิตย์ เมื่อถึงสมัยพราหมณะพระวิษณุถูกยกย่องสูงขึ้นอีกในฐานะเทพผู้นำโชค แต่ยังไม่ถือเป็นมหาเทพ จนกระทั่งถึงสมัยปุราณะพระวิษณุจึงได้รับการยกย่องเป็นมหาเทพผู้รักษาคุ้มครองโลก และเชื่อว่าเป็นองค์เดียวกับพระนารายณ์ คัมภีร์วิษณุปุราณะและภาควตปุราณะซึ่งแต่งขึ้นราวคริสต์ศตวรรษที่ 9 ได้พัฒนาบทบาทของพระวิษณุโดยการเชื่อมโยงวีรบุรุษในตำนานของชาวอินเดียหลายคน เช่น พระราม พระกฤษณะ ว่าล้วนแต่เป็นปางอวตารของพระวิษณุเพื่อผดุงธรรมะบนโลก ในยุคนี้เองที่เกิดลัทธิไวษณพซึ่งถือว่าพระวิษณุคือพระเป็นเจ้าผู้ยิ่งใหญ่กว่ามหาเทพอื่น ๆ

เชิงอรรถ