ที่ลุ่มน้ำขัง

ที่ลุ่มน้ำขังแบบน้ำจืดที่ก่อตัวขึ้นตามแม่น้ำหรือทะเลสาบขนาดใหญ่นั้นจำเป็นอย่างยิ่งที่ต้องอาศัยปริมาณน้ำฝนและน้ำท่วมตามฤดูกาลเพื่อรักษาความผันผวนของระดับน้ำตามธรรมชาติ ในขณะที่ที่ลุ่มน้ำขังแบบน้ำทะเล (มาบน้ำเค็ม) พบได้ตามชายฝั่งเขตร้อนและกึ่งเขตร้อน ที่ลุ่มน้ำขังบางแห่งมีสันดอนซึ่งถูกปกคลุมด้วยพืชน้ำหรือพรรณไม้ที่ทนน้ำท่วมเป็นครั้งคราว ที่ลุ่มน้ำขัง หรือ มาบ แบ่งออกเป็นสองประเภทหลัก ได้แก่ ที่ลุ่มน้ำขังแท้ หรือป่าบึงน้ำจืด (swamp forest) และที่ลุ่มน้ำขังรอยต่อ หรือบึงป่าไม้พุ่ม

ที่ลุ่มน้ำขังที่ใหญ่ที่สุดในโลกมักพบอยู่ตามแม่น้ำสายหลัก เช่น แม่น้ำแอมะซอน แม่น้ำมิสซิสซิปปี แม่น้ำคองโก เป็นต้น ในเขตหนาวทางตอนเหนือของประเทศแคนาดา คำว่า swamp ถือเป็นศัพท์ภาษาปากซึ่งใช้เรียกพื้นที่ชุ่มน้ำอื่น ๆ ซึ่งมีคำเรียกที่ถูกต้องกว่าว่า bog (พรุ) หรือ muskeg (พรุเขตหนาว)

 

ที่ลุ่มน้ำขังและที่ลุ่มชื้นแฉะ เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำที่ก่อตัวขึ้นตามแหล่งน้ำที่มีดินอุดมสมบูรณ์และเป็นดินน้ำท่วมขัง ที่ลุ่มชื้นแฉะ (marsh) เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำซึ่งถูกน้ำท่วมอย่างต่อเนื่องหรือสม่ำเสมอโดยมีแหล่งน้ำอยู่ใกล้เคียง ซึ่งปกคลุมด้วยพืชพรรณประเภทไม้ล้มลุก หรือไม้พุ่มเตี้ย ที่ลุ่มน้ำขังเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำที่ประกอบด้วยดินอิ่มตัวหรือน้ำนิ่ง และถูกปกคลุมด้วยไม้ยืนต้นที่ทนต่อน้ำ รวมทั้งไม้พุ่มต่าง ๆ

ที่ลุ่มน้ำขังมีลักษณะเฉพาะที่เกิดจากสภาพดินอิ่มตัวและน้ำที่ไหลช้า (หรือน้ำนิ่ง) น้ำที่สะสมในที่ลุ่มน้ำขังนั้นมาจากแหล่งต่างๆ เช่น หยาดน้ำฟ้า, น้ำบาดาล, กระแสน้ำขึ้นลง และ/หรือ น้ำท่วมขัง (น้ำจืด) วิถีการเคลื่อนที่ของน้ำในทางอุทกวิทยาเหล่านี้ล้วนมีส่วนทำให้พลังงานและสารอาหารไหลเข้าและออกจากระบบนิเวศ

ในขณะที่น้ำไหลผ่านที่ลุ่มน้ำขัง สารอาหาร ตะกอน และมลพิษจะถูกกรองออกโดยธรรมชาติ สารเคมี เช่น ฟอสฟอรัสและไนโตรเจน ที่มักสิ้นสุดการแพร่กระจายตัวในแหล่งน้ำ จะถูกดูดซึมและนำไปใช้โดยพืชน้ำในที่ลุ่มน้ำขัง เพื่อปรับสภาพน้ำให้บริสุทธิ์ สารเคมีที่เหลืออยู่หรือส่วนเกินจะสะสมอยู่ที่ก้นบึง ถูกกำจัดออกจากน้ำและฝังไว้ในชั้นตะกอน สภาพแวดล้อมทางชีวเคมีของที่ลุ่มน้ำขังขึ้นอยู่กับอุทกวิทยา ซึ่งส่งผลต่อระดับและสภาพความพร้อมของทรัพยากร เช่น ออกซิเจน สารอาหาร ระดับ pH ของน้ำ และความเป็นพิษ ซึ่งจะส่งผลต่อระบบนิเวศโดยรวม

ที่ลุ่มน้ำขังและพื้นที่ชุ่มน้ำอื่น ๆ ตามปกติถือว่ามีมูลค่าทางการพัฒนาที่ดินที่ต่ำมาก เมื่อเทียบกับทุ่งนา ทุ่งหญ้า (แพรรี) หรือป่าไม้ ที่ลุ่มน้ำขังมักถูกประเมินว่าเป็นที่ดินรกร้างที่ไม่สามารถใช้ประโยชน์ได้ง่ายสำหรับกิจกรรมของมนุษย์ นอกเหนือจากการล่าสัตว์ ดักจับ หรือการตกปลา ในการเกษตร เกษตรกรมักจะขยายเขตครอบครองไปสู่ที่ลุ่มน้ำขังข้าง ๆ ทุ่งนาของตน เพื่อให้ได้ที่ดินที่ใช้ประโยชน์สำหรับการเพาะปลูกพืชผลได้มากขึ้น ทั้งในอดีตและในปัจจุบัน

ในทางกลับกันที่ลุ่มน้ำขังสามารถมีบทบาททางนิเวศวิทยาที่เป็นประโยชน์ในระบบการทำหน้าที่โดยรวมของสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ และจัดหาทรัพยากรที่หลากหลายซึ่งสิ่งมีชีวิตหลายชนิดต้องพึ่งพา ที่ลุ่มน้ำขังและพื้นที่ชุ่มน้ำอื่น ๆ ยังเป็นตัวอย่างที่เป็นรูปธรรมตามธรรมชาติของการจัดการน้ำท่วมและการป้องกันน้ำท่วม ในสถานการณ์น้ำท่วม ที่ลุ่มน้ำขังจะดูดซับและใช้น้ำส่วนเกินภายในพื้นที่ ป้องกันไม่ให้ไหลไปท่วมพื้นที่โดยรอบ พืชพรรณหนาแน่นภายในที่ลุ่มน้ำขังยังช่วยให้ดินมีความมั่นคง ช่วยยึดดินและตะกอนให้อยู่กับที่ พร้อมทั้งป้องกันการกัดเซาะและการสูญเสียที่ดิน ที่ลุ่มน้ำขังเป็นแหล่งน้ำจืดและออกซิเจนที่อุดมสมบูรณ์และมีคุณค่าสำหรับทุกชีวิต และมักเป็นแหล่งเพาะพันธุ์ของสิ่งมีชีวิตต่าง ๆ ที่ลุ่มน้ำขังในเขตที่ราบน้ำท่วมถึงเป็นแหล่งทรัพยากรที่สำคัญในการผลิตและขยายพันธุ์ปลา สองในสามของปลาและหอยทั่วโลกที่มีการผลิตในเชิงพาณิชย์จำเป็นต้องอาศัยพื้นที่ชุ่มน้ำ

ในอดีต เป็นที่ทราบกันว่ามนุษย์ระบายและ/หรือเติมน้ำในที่ลุ่มน้ำขังและพื้นที่ชุ่มน้ำอื่น ๆ เพื่อสร้างพื้นที่การพัฒนามากขึ้นและเพื่อลดการคุกคามของโรคที่เกิดจากแมลงในหนองน้ำ พื้นที่ชุ่มน้ำจะถูกทำลายและแทนที่ด้วยที่ดินที่ใช้ทำการเกษตร อสังหาริมทรัพย์ และสันทนาการ ที่ลุ่มน้ำขังหลายแห่งยังได้ผ่านการทำไม้และการเกษตรอย่างเข้มข้น ซึ่งต้องมีการก่อสร้างระบบชลประทาน คูน้ำและคลองเหล่านี้มีส่วนในการระบายน้ำ โดยเฉพาะตามชายฝั่ง ซึ่งปล่อยให้น้ำเกลือเข้ามาบุกรุก ทำให้ที่ลุ่มน้ำขังกลายเป็นที่ลุ่มชื้นแฉะ หรือแม้แต่แหล่งน้ำเปิดได้ ที่ลุ่มน้ำขังจำนวนมากจึงสาบสูญหรือเสื่อมโทรม ลุยเซียน่าเป็นตัวอย่างคลาสสิกของการสูญเสียพื้นที่ชุ่มน้ำจากปัจจัยที่รวมกันเหล่านี้ ในยุโรปอาจนับได้ว่าสูญเสียพื้นที่ชุ่มน้ำไปเกือบครึ่ง นิวซีแลนด์สูญเสียพื้นที่ชุ่มน้ำไปร้อยละ 90 ตลอดระยะเวลา 150 ปี นักนิเวศวิทยาตระหนักดีว่ารัฐลุยเซียนาให้คุณค่าทางนิเวศวิทยา รวมถึงการควบคุมน้ำท่วม การผลิตปลา การกรองน้ำตามธรรมชาติ การจัดเก็บคาร์บอน และเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์ป่า

ในหลายพื้นที่ของโลกทางการได้อนุรักษ์ที่ลุ่มน้ำขัง ในส่วนของยุโรปและอเมริกาเหนือ โครงการฟื้นฟูหนองบึงกำลังเป็นที่แพร่หลาย รัฐบาลสหรัฐอเมริกาเริ่มบังคับใช้กฎหมายและแผนการจัดการที่เข้มงวดยิ่งขึ้นในปี 1970 เพื่อพยายามปกป้องและฟื้นฟูระบบนิเวศอันมีค่าเหล่านี้ บ่อยครั้งขั้นตอนที่ง่ายที่สุดในการฟื้นฟูที่ลุ่มน้ำขังนั้นเกี่ยวข้องกับการอุดคูระบายน้ำและการรื้อเขื่อนกั้นน้ำ

นักอนุรักษ์ทำงานเพื่อรักษาที่ลุ่มน้ำขัง เช่น บริเวณทางตะวันตกเฉียงเหนือของรัฐอินเดียนาในแถบมิดเวสต์ของสหรัฐ ได้รับการอนุรักษ์ไว้เป็นส่วนหนึ่งของเนินทรายอินเดียนา

ที่ลุ่มน้ำขังสามารถพบได้ในทุกทวีป ยกเว้นแอนตาร์กติกา

ที่ลุ่มน้ำขังที่ใหญ่ที่สุดในโลกคือ ที่ราบน้ำท่วมถึงของแม่น้ำแอมะซอน ซึ่งมีความสำคัญอย่างยิ่งต่อปลาและพันธุ์ไม้จำนวนมาก

แอฟริกา

สามเหลี่ยมปากแม่น้ำซุดด์ และ ดินดอนสามเหลี่ยมปากแม่น้ำโอคาวังโก เป็นที่ลุ่มชื้นแฉะที่รู้จักกันดีของแอฟริกา ที่ราบน้ำท่วมถึงของทะเลสาบเบงเวอูลู เป็นที่ลุ่มน้ำขังที่ใหญ่ที่สุดของแอฟริกา

ตะวันออกกลาง

ที่ลุ่มน้ำขังของลุ่มน้ำเมโสโปเตเมีย เป็นที่ลุ่มน้ำขังและระบบแม่น้ำขนาดใหญ่ทางตอนใต้ของอิรัก ซึ่งแต่เดิมแล้วมีชาวอาหรับลุ่มน้ำบางส่วนอาศัยอยู่

เอเชีย

ป่าพรุเขตร้อนและที่ลุ่มน้ำขังตั้งอยู่ในเอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้แผ่นดินใหญ่

ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ พื้นที่ที่ลุ่มน้ำขังส่วนใหญ่พบในพื้นที่ชายฝั่งทะเลและชายฝั่งย่อยที่มีระดับความสูงต่ำ และขยายพื้นที่ภายในแผ่นดินไปตามหุบเขาแม่น้ำและข้ามแหล่งต้นน้ำ ส่วนใหญ่จะพบตามชายฝั่งของเกาะสุมาตราตะวันออก กาลิมันตัน (จังหวัดกาลิมันตันกลาง ตะวันออก ใต้ และตะวันตก) ปาปัวตะวันตก ปาปัวนิวกินี บรูไน คาบสมุทรมลายู รัฐซาบาห์ ซาราวัก ตะวันออกเฉียงใต้ของประเทศไทย และฟิลิปปินส์ (ไรลีย์) และคณะ,1996) โดยจากพื้นที่ป่าพรุเขตร้อนทั้งหมด 440,000 ตารางกิโลเมตร (170,000 ตารางไมล์) มีพื้นที่ประมาณ 210,000 ตารางกิโลเมตร (81,000 ตารางไมล์) ตั้งอยู่ในอินโดนีเซีย (หน้า, 2001; Wahyunto, 2006)

ประเทศไทย

มาบที่เป็นที่รู้จักในประเทศไทยคือ มาบตาพุด มาบพระจันทร์ มาบอัมฤทธิ์ มาบชะลูด และมาบกะเบา

ในชลบุรีและระยอง มักเรียกในภาษาพื้นบ้านว่า "ชาก"