پیلو

“ڈاکٹر. جیت سنگھ سیتل مطابق پیلو قوم دا مسلمان جٹ سی اتے پنڈ ویرووال، تحصیل ترن تارن، ضلع امرتسر دا وسنیک سی۔” “موہن سنگھ دیوانہ پیلو دا جم تھاں امرتسر دے لاگے اٹاری کول دسدا اے تے لکھدا اے ‘اتھے ہی پیلو جی دا کھوہ ہن تیک دسیدا اے۔” پیلو دے جم مرن دیاں تتھاں بارے کوئی ٹھیک گواہی نہیں ملدی پر اس نال تعلق رکھدیاں کجھ تتھاں تو ایہہ صاف ہندا اے کہ اوہ گرو ارجن اتے اکبر دا ہم زمانہ(سمکالی) سی۔

“مرزا صاحباں دا قصہ سبھ توں پہلا پیلو نے لکھیا اے۔ سوا‎ۓ سرزا صاحباں دے قصے دے پیلو دی ہور کوئی رچنا سانوں نہیں ملدی۔ ایہہ قصہ لکھتی روپ وچّ نہیں سگوں لوکاں دے مونہو سن کے سبھ توں پہلاں سونٹرن ٹھے اپنی کتاب ‘رومانٹک ٹیلز آف دی پنجاب` وچّ شائع کیتا۔ سر رچرڈ ٹیمپل نے اپنی کتاب ‘لیجنڈز آف دی پنجاب` وچّ پیلو دے قصے دا کجھ حصہ چھپیا۔ اس طرحاں پیلو دا ایہہ قصہ ادھورے روپ وچّ موجود اے۔ جستی لڑی وی کئی تھائیں ٹٹدی اے۔”

پیلو مدھکال دا قصہ کار اے۔ ایہہ 1500-1700 دے مشہور(چرچت) قصہ کاراں وچوں اہم قصہ کار اے۔ پیلو دی رچنا مرزا صاحبہ ساہتی پکھ توں کافی اچا تھاں رکھدی اے۔ پیلو دے سمیں جاگیرداری نظام سی۔ مدھکال دیاں پنجابی ساہت دیاں روایتاں(پرمپراواں) جاگیرداری نظام دے خلاف ساہمنے آئیاں۔ اس طرحاں کرکے پیلو دی رچنا اسدے ویلے دے لہر توں متاثر سی۔

قصہ مرزا صاحباں پیلو دا مشہور ساہتی نمونہ اے اس وچّ صاحباں تے مرزے دے عشقَ دی داستان اے، جس دا انت مرزے دی موت نال ہندا اے۔ مرزا صاحباں نوں کڈھ کے لے جاندا اے۔ اسنوں اپنی، گھوڑی اپنی بہادری تے اپنے نشانے اپر اتّ دا غرور(ہنکار) اے۔ دوجے لفظاں وچّ جاگیرداری چڑھت مرزے دی ہر ادا وچّ کم کردی اے اتے اس طرحاں اوہ عشقَ تے بہادری دی مورت اے۔ پر بہادری جو عشقے دے راہ چلدی اے، جاگیرداراں لئی ونگار اے۔ اس لئی اوہ اپنیاں ساریاں جاگیرداری طاقتاں نال مرزے نوں مار گھتدے نیں۔ قصہ مرزا صاحباں دی شروعات صاحباں دے جم نال ہندی اے۔

گھر کھیوے دے صاحباں، جمی منگلوار

ڈوم سوہلے گانودے، خان کھیوے دے بار

پیلو نے مرزا صاحباں دا قصہ لکھیا جہڑا پنجابی وچّ دمورد دی ہیر وانگ استوں پہلاں کسے نے نہیں سی لکھیا۔ اسنے مدھ کال دے ہور کویاں وانگ استری جاتی دی بھنڈی کیتی۔ “پیلو نے مرزے دی جٹّ سبھیتا دا چتر پیش کیتا اے: ‘باجھ بھراواں جٹّ ماریا، کوئی نہ مرزے سنگ۔” پیلو نے مرزا صاحباں قصہ وچّ مرزے دی بہادری نوں وی پیش کیتا اے۔

مرزا آکھے کوئی ن دینہدا سورما، جہڑا مینوں ہتھ کرے۔

کڑک بھڑا دیاں ٹکریں، میتھوں وڈے راٹھ ڈرے۔

ول ول وڈھ دیاں سورمیں، جیو کھیتی نوں پین گڑے۔

سر سیالاں دے وڈّ کے، سٹونگا وچّ رڑے۔”

قصہ

ایہناں تکاں وچّ صاحباں، کھیوے خان دا ذکر ایہہ دسدا اے کہ ایہہ ساری کہانی اک مسلمان گھر دی اے۔ پر جدوں اسیں اس وچّ منگلوار، ڈوما دے سوہلے وغیرہ نوں ویکھدے ہاں تاں لگدا اے کہ ایہہ سارے نشان ہندو رہتل دے نیں۔ ایوں صاحباں دے جنم دی گلّ کرکے قصہ کار اگوں مرزے دے جنم دی کنا سناؤندا اے۔ مرزے دے جنم نوں وی قصہ کار اسے طرحاں جاگیرداری پس منظر وچّ ہی پیش کردا اے۔ پر اتھے قصہ کار دا دھیان سدھا مرزے اپر ہے؛ آلے-دوآلے ولّ بہت گھٹّ اے۔

گھر ونجھل دے مرزا جمیا وچّ کرڑے وار،

عشقَ نشانی دسدی، متھے دے وچکار

جنم دتا مائی باپ نے، روپ دتا کرتار

ایسا مرزا سورما، کھرلا دا سردار۔``

اس توں بعد پیلو ‘مرزا صاحباں` دے عشقَ دی گلّ نوں بڑیاں جگتاں نال پیش کردا اے ۔ اوہناں دا پڑھائی توں عشقَ ولّ جانا وی بغاوت ہی اے۔ قصہ کار اس ستھتی دا دھیان کردے ہوئے کہندا اے کہ :

صاحباں پڑھے پٹیاں، مرزا پڑھے قرآن،

وچّ مسیتے لگیا، جاوے کل جہان،

نہ مار قاضی چھمکا، نہ دے تتی نوں تائی

پڑھنا ساڈا رہ گیا، لے آوے عشقَ لکھائی

اپنے قصے وچّ پیلو جاگیرداری سماج دی اک ہور گلّ ظاہر کردا ہے کہ حسن تے جوبن دی اتیجنا دی پاتر تیویں نوں ہی بننا پیندا اے۔ پیلو اس ساری گلّ نوں اپنیاں فنکارانہ جگتاں ورتدا ہویا بڑی خوبصورتی نال پیش کردا اے:-

صاحباں گئی تیل نوں، گئی پساری دی ہٹّ، ؛........................................................

مرزا صاحباں دی دوستی، رہو وچّ جگت۔``

ایہناں تکاں راہیں قصہ کار اپنے ویلے دے سمچے محول دی گلپی اساری کرکے صاحباں دی اتیجنا بھرپور جوانی نوں پیش کردا اے۔

پیلو دا قصہ سداں وچّ لکھیا گیا اے، سدا ہیک لا کے گائی جا سکدی اے۔ پیلو نے قصے دے وکھ-وکھ پکھاں نوں متاثرکن ڈھنگ نال بیان کیتا اے۔ صاحباں دی سندرتا دا بیان اوہ پنجابی ڈھنگ نال کردا اے :

صاحباں گئی تیل نوں، گئی پساری دی ہٹّ۔

پھڑ ن جانے تکڑی، ہاڑ نہ جانے وٹّ

تیل بھلاویں بھلا بانیاں، دتا شہد الٹّ۔

ونج گوا لئے بانیاں، بلد گوا لئے جٹّ۔” پیلو دے آسان(سرل) تے ٹھلھے بول، وشکارلے پنجابی دی ٹھیٹھ بولی اتے لوک محول وچّ گھلی ملی ایہہ وارتا، پنجابی دے لوک-جیون دا اک حصہ بن گئی اے۔ پیلو دا قصہ ‘مرزا صاحباں` بڑا ہرمن پیارا قصہ اے۔ اسنے مرزا صاحباں دی پریم کہانی نوں سبھ توں پہلاں لکھ کے اسنوں امرتا بخشی۔ اس قصہ راہیں پہلی وار قصہ نظم وچّ دکھ درد دی روایت دا مڈھ بجھدا اے۔ “احمدیار نے اپنے یوسف زلیخا دے قصے وچّ پیلو دے کویتا وچلے درد تے سوج بارے اس طرحاں لکھیا اے :

پیلو نال نہ ریس کسے دی، اس وچّ سوز علیحدی۔

مست نگاہ کیتی اس پاسے، کسے فریق ولی دی۔”

اپنے قصے وچّ اجہیاں رچنا جگتاں ورتدے ہوئے اپنے قصے نوں ساہت وچّ اہم ستھان دوا دندا ہے۔ ساہتک پکھ توں بھاویں ایہہ قصہ بہت لما نہیں پر اسدی سارتھکتا بہت زیادہ ہے۔ رچنا کلا دے نال-نال قصے دی وچاردھارا وی مہتو رکھدی ہے۔ ایہہ قصہ بھاویں ویکتی اتے سماج دے تکھے ٹکراؤ وچوں پیدا ہون والی تراسدی نوں پیش کردا ہے۔ اس قصے وچّ دکھانت دا کارن صاحباں دی بے وفائی والی دھارنا نرمول جاپدی اے۔

پیلو دا مرزا پنجابیاں دے من وچّ پوری طرحاں گھر کر چکا اے اوہ ایسا جوان، جنگجو، عاشق اے، جو کہ بہت زورآور ہے تے اسنوں اپنے آپ اپر بڑا گمان اے۔ قصے وچّ تراسدی ادوں واپردی اے۔ جدوں پتہ چلدا اے کہ مرزے دی موت دا کارن نہ تاں مرزے دا گمان اے تے نہ ہی صاحباں دی بے وفائی بلکہ تراسدی دا کارن ایہہ بن جاندا اے کہ اوہ بھراواں دی انہوند وچّ ماریا جاندا اے۔

باجھ بھراواں جٹّ ماریا، کوئی ن مرزے دے سنگ۔``

اجیہی کرنامئی دھنی اجاگر کرکے مرزے نے جٹ سبھیتا دا چرتر واضع کر دتا اے۔ کتے کتے ‘

لیکھی ہتھ نہ آنودی دانشمندا دی پتّ`،

بھٹھّ رناں دی دوستی` مول سچائی دے روپ وچّ لوک-اکتیاں دا روپ دھارن کر گئے۔

پیلو دی نظر وچّ زنانی گھٹ عقل دی اے۔

چڑدے مرزے خان نوں، جٹّ ونجھل دیدا متّ۔ ؛.........................................................

لیکھی ہتھ نہ آنودی، دانشمندا دی پتّ۔``

پیلو اپنی رچنا وچّ اپنی وڈیائی وی کردا اے۔ اسدی وڈیائی دا اک کارن ایہہ وی اے کہ اس اندر بھگتی بھاونا بڑی پربل سی۔ اوہ بھگت کالو، بھگت جھجو اتے شاہ حسین دا ہم زمانہ سی۔ اکثر پیلو شاعر نوں “بھگت پیلو`` وی کیہا جاندا اے۔ اوہ بندگی بھاوَ والا شاعر سی۔ میاں محمد بخش لکھدا اے:

بڑی بڑی گلّ آکھی لیکن، جو آکھی سو اچھی۔

پیل، ستھرا پہلے ہوئے، بہت زمیں جد کچھی۔``

1. ڈاکٹر. روندر کور، قصہ کاوَ دیاں گلپ ودھیاں، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، 2004.
2. سمپادک امرجیت سنگھ کانگ، پنجابی قصہ ساہت، سپر پرنٹرز، دلی، 2003.
3. ڈاکٹر. پشپندر سنگھ، کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر. گوبند سنگھ لامبا، پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ۔