Jerzy Andrzejewski: Polski pisarz (1909–1983)

Ten artykuł dotyczy pisarza. Zobacz też: inne osoby o tym imieniu i nazwisku.

19 sierpnia 1909 w Warszawie, zm. 19 kwietnia 1983 tamże) – polski prozaik, publicysta, felietonista, scenarzysta, działacz opozycji demokratycznej w PRL, poseł na Sejm PRL I kadencji, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”.

Jerzy Andrzejewski

Data i miejsce urodzenia	19 sierpnia 1909 Warszawa
Data i miejsce śmierci	19 kwietnia 1983 Warszawa
Miejsce spoczynku	cmentarz Powązkowski w Warszawie
Zawód, zajęcie	pisarz, scenarzysta, poseł na Sejm PRL I kadencji, działacz KOR
Małżeństwo	Nona Barbara Siekierzyńska (od 1934); Maria Abgarowicz (od 1946)
Odznaczenia
Multimedia w Wiki Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

 

Ukończył gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie (obecnie XVIII Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego), gdzie zdawał maturę. W 1927 zapisał się na studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, ale porzucił je w 1931. Debiutował w 1927 roku na łamach dziennika „ABC” opowiadaniem Wobec czyjegoś życia (później Kłamstwa). W 1936 ogłosił tom opowiadań Drogi nieuniknione w Bibliotece „Prosto z mostu”, a rozgłos przyniosła mu powieść Ład serca z 1938. Był wówczas uważany za przedstawiciela literatury nurtu chrześcijańskiego. Był związany ze środowiskiem nacjonalistycznego pisma „Prosto z Mostu”, z którym zerwał w proteście przeciwko artykułom antyżydowskim.

W latach 1940–1944 działacz podziemia kulturalnego. Z Janiną Cękalską przygotował w 1940 roku podziemną edycję Wierszy Czesława Miłosza, wydaną pod pseudonimem „Jan Syruć”. Zaangażowany m.in. w pomoc Żydom. Ich losom podczas wojny poświęcił pisane w konspiracji opowiadanie Wielki Tydzień, opublikowane po raz pierwszy w zbiorze Noc (1945), gdzie znalazły się wątki autobiograficzne, a postać głównej bohaterki była inspirowana przeżyciami Wandy Wertenstein – przyjaciółki pisarza. W tomie tym znalazły się też inne czasie wojny pisał też wstrząsające opowiadania ˜˜˜„Apel” oraz „Przed sądem”.

W roku 1948 napisał powieść „Popiół i diament”, która została sfilmowana przez Andrzeja Wajdę. Po 1945 razem z Czesławem Miłoszem napisał scenariusz do filmu Miasto nieujarzmione (1950), który był inspirowany doświadczeniami Władysława Szpilmana; gdy scenariusz zmieniono z powodów ideologicznych, Czesław Miłosz wycofał swoje nazwisko. W latach 1949–1952 mieszkał w Szczecinie, w domu przy ul. Pogodnej 34. Był pierwszym prezesem szczecińskiego oddziału Związku Literatów Polskich. Wspólnie z Heleną Kurcyusz i Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim założył Klub 13 Muz.

W latach 1952–1954 był redaktorem naczelnym tygodnika „Przegląd Kulturalny”, w latach 1955–1956 członkiem zespołu redakcyjnego miesięcznika „Twórczość”, zaś w latach 1972–1979 stałym współpracownikiem tygodnika „Literatura”.

W latach 1952–1956 był posłem na Sejm. W okresie stalinowskim był zwolennikiem socrealizmu, pisał propagandowe teksty, popierające socrealizm i zaangażowanie ludzi sztuki po stronie władzy komunistycznej, m.in. Partia i twórczość pisarza. Z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wystąpił w 1957.

Czesław Miłosz sportretował go w paraboli literackiej Zniewolony umysł (1953) jako Alfę.

Od lat 60. aktywny uczestnik opozycji demokratycznej. Współautor Listu 34. W styczniu 1976 roku podpisał list protestacyjny do Komisji Nadzwyczajnej Sejmu PRL przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W latach 70. współzałożyciel KOR. Szykanowany przez władze PRL. Uchodził za kandydata do literackiej Nagrody Nobla.

Andrzejewski był osobą biseksualną; był dwukrotnie żonaty, utrzymywał jednak intymne związki z mężczyznami. Pierwsze małżeństwo zawarł w 1934 z Noną Barbarą Siekierzyńską, drugie – w 1946 z Marią Abgarowicz, z którą miał dwoje dzieci: syna Marcina (ur. 25 września 1943), dla którego w latach 1943–1945 prowadził dziennik Zeszyt Marcina (1994), i córkę Agnieszkę Eugenię (ur. 19 listopada 1946, zm. 7 maja 2021), redaktorkę i tłumaczkę. W latach 60. był związany z młodszym o 37 lat tancerzem zespołu „Mazowsze” Markiem Kellerem.

Temat homoseksualności od początku był w kręgu jego zainteresowań literackich. Związki homoseksualne były także jednym z tematów jego korespondencji, a także prowadzonego przez niemal całe życie intymnego dziennika, który nie ukazał się drukiem, a jego fragmenty uległy rozproszeniu. Jego ostatnia, nieukończona powieść Heliogabal opowiadać miała o związku tytułowego cesarza rzymskiego ze swoim sługą.

Andrzejewski miał poważne problemy ze swoją chorobą alkoholową, która dodatkowo komplikowała jego życie rodzinne. Bezskutecznie podejmował kilkakrotnie kuracje odwykowe.

Jerzy Andrzejewski zmarł w nocy z 19 na 20 kwietnia 1983; został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 170-3-7).

 

Osobny artykuł: Cenzura w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Nazwisko Jerzego Andrzejewskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono nazwisko Andrzejewskiego i następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”.

• Drogi nieuniknione (1936)
• Ład serca (1938)
• Apel (1945)
• Noc (1945)
• Święto Winkelrida (współautor Jerzy Zagórski) (1946)
• Popiół i diament (1948), wersja zmieniona (1954)
• Aby pokój zwyciężył (1950)
• O człowieku radzieckim (1951)
• Partia i twórczość pisarza (1952)
• Ludzie i zdarzenia 1951 (1952)
• Ludzie i zdarzenia 1952 (1953)
• Wojna skuteczna, czyli opis bitew i potyczek z Zadufkami (1953)
• Książka dla Marcina (1954)
• Złoty lis (1955)
• Ciemności kryją ziemię (1957)
• Niby gaj (1959)
• Bramy raju (1960)
• Idzie skacząc po górach (1963)
• Apelacja (1968)
• Prometeusz (1973)
• Teraz na ciebie zagłada (1976)
• Już prawie nic (1979)
• Miazga (1979)
• Nowe opowiadania (1980)
• Nikt (1983)
• Gra z cieniem (1987)
• Z dnia na dzień. Dziennik literacki 1972–1979 (1988)
• Zeszyt Marcina (1994)
• Cesarz Heliogabal (nieukończona i niepublikowana)

• Order Sztandaru Pracy I klasy (22 lipca 1949)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 23 września 2006)

• 1939 – Nagroda Młodych Polskiej Akademii Literatury za Ład serca
• 1939 – Nagroda czytelników „Wiadomości Literackich” za Ład serca
• 1946 – nagroda miasta Krakowa za Noc
• 1948 – nagroda tygodnika „Odrodzenie” za Popiół i diament
• 1968 – Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego
• 1970 – nagroda kwartalnika Book Abroad (Oklahoma)

Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Jerzego Andrzejewskiego.

• Irena Szymańska: Mój przyjaciel Jerzy w: „Kwartalnik Artystyczny” nr 4/1997, s. 82–101.
• Anna Synoradzka: Andrzejewski, Wydawnictwo Literackie, 1997.
• Dariusz Nowacki: „Ja” nieuniknione. O podmiocie pisarstwa Jerzego Andrzejewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.

• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 95. ISBN 978-83-61344-70-4.
• Jan Tomkowski: Słownik pisarzy polskich. Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002. (pol.).
• Nota biograficzna w Encyklopedii Solidarności

• Jerzy Andrzejewski na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Nagroda „Odrodzenie” dla Jerzego Andrzejewskiego za książkę „Popiół i Diament” – Polska Kronika Filmowa 31/48, Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
• Utwory Jerzego Andrzejewskiego w bibliotece Polona