Icchak Cukierman: żydowski powstaniec warszawski

Antek (hebr. יצחק צוקרמן; ur. 13 grudnia 1915 w Wilnie, zm. 17 czerwca 1981 w Lochame ha-Geta’ot) – polski Żyd, działacz syjonistyczny, w czasie II wojny światowej mieszkaniec getta warszawskiego i członek żydowskiego ruchu oporu, ostatni komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, współzałożyciel kibucu Lochame ha-Geta’ot i Muzeum Bojowników Getta.

Icchak Cukierman

יצחק צוקרמן

ps. Antek

Icchak Cukierman podczas procesu Adolfa Eichmanna
Data i miejsce urodzenia	13 grudnia 1915 Wilno
Data i miejsce śmierci	17 czerwca 1981 Lochame ha-Geta’ot
Narodowość	żydowska
Małżeństwo	Cywia Lubetkin
Multimedia w Wiki Commons
Cytaty w Wikicytatach

Okres przedwojenny

Urodził się w Wilnie. W mieście tym ukończył świeckie gimnazjum Józefa Epsztejna, w którym język hebrajski był językiem wykładowym. Był członkiem syjonistycznej organizacji młodzieżowej Dror.

Został przyjęty na Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie, ostatecznie pozostał jednak w Polsce. Początkowo zamieszkał w kibucu przy ul. Subocz w Wilnie. W 1936 roku przeprowadził się do Warszawy. Mieszkał w syjonistycznej farmie na Grochowie oraz w kibucu przy ul. Dzielnej.

Od 1938 roku pełnił funkcję sekretarza generalnego Droru oraz federacji He-Chaluc, skupiającej syjonistyczne ruchy młodzieżowe.

II wojna światowa

Gdy nazistowskie Niemcy rozpoczęły agresję na Polskę, przebywał we wsi Klewań w województwie wołyńskim, gdzie współorganizował seminaria syjonistyczne. Po zakończeniu kampanii wrześniowej przebywał w sowieckiej strefie okupacyjnej: najpierw w rodzinnym Wilnie, później w Kowlu i Łucku. Organizował tam syjonistyczną konspirację.

W kwietniu 1940 roku powrócił do Warszawy. Po utworzeniu getta warszawskiego aktywnie uczestniczył w działalności podziemnej. Początkowo zajmował się m.in. organizowaniem nielegalnych wyjazdów do Palestyny, tajnym nauczaniem oraz wydawaniem i redagowaniem podziemnej prasy. W związku z działalnością konspiracyjną często podróżował do innych miast Generalnego Gubernatorstwa, posługując się w tym celu fałszywymi „aryjskimi” dokumentami. Wiosną 1942 roku został członkiem Bloku Antyfaszystowskiego.

28 lipca 1942 roku w getcie warszawskim powstała Żydowska Organizacja Bojowa. Cukierman był jednym z jej członków założycieli, a zarazem należał do jej pierwszej komendy. Zdołał przeżyć wielką akcję deportacyjną w lecie 1942 roku. Jesienią tegoż roku, po rozszerzeniu składu ŻOB, wszedł w skład nowego dowództwa organizacji. Był zastępcą komendanta Mordechaja Anielewicza. Odpowiadał także za sprawy uzbrojenia. Jednocześnie wraz z Cywią Lubetkin reprezentował Dror w składzie Żydowskiego Komitetu Narodowego i Komisji Koordynacyjnej, które sprawowały polityczną pieczę nad Organizacją Bojową. W ramach struktur ŻKN i KK zajmował się sprawami propagandy. Posługiwał się pseudonimem „Antek”.

22 grudnia 1942 roku wziął udział w zamachu na kawiarnię „Cyganeria” w Krakowie, często odwiedzaną przez niemieckich oficerów. Podczas samoobrony getta w styczniu 1943 roku dowodził grupą członków Droru i Gordonii, którzy podjęli walkę z Niemcami w domu przy ul. Zamenhofa 58.

 

13 kwietnia 1943 roku, na niespełna tydzień przed wybuchem powstania w getcie warszawskim, opuścił dzielnicę zamkniętą, by w zastępstwie aresztowanego „Arie” Wilnera objąć stanowisko pełnomocnika żydowskiego ruchu oporu do spraw kontaktów z Polskim Państwem Podziemnym. W czasie powstania kwietniowego, usiłował, jednakże bez większych rezultatów, organizować pomoc dla walczących w getcie towarzyszy. Po upadku powstania i śmierci Anielewicza objął dowództwo nad ŻOB, w której skład wchodzili teraz ocalali bojowcy ukrywający się „po aryjskiej stronie”. Był posiadaczem bliżej niezidentyfikowanego dokumentu wystawionego przez Grupę Ładosia.

W czasie powstania warszawskiego dowodził plutonem ŻOB, który w składzie Armii Ludowej walczył na Starym Mieście. Na krótko przed upadkiem Starówki zdołał przedostać się kanałami na Żoliborz. Po kapitulacji tej dzielnicy ukrywał się wraz z kolegami (m.in. Cywią Lubetkin i Markiem Edelmanem) przy ul. Promyka 43. Zostali stamtąd ewakuowani 15 listopada 1944 przez ekipę zorganizowaną przez personel szpitala Polskiego Czerwonego Krzyża z Boernerowa.

Okres powojenny

 

W latach 1945–1946, był członkiem prezydium Centralnego Komitetu Żydów Polskich. Organizował emigrację Żydów z Polski na Zachód i do Palestyny. Od lipca 1946 roku był także – wraz z Adolfem Bermanem i Bernardem Falkiem – członkiem Komitetu Budowy Pomnika Powstania w Warszawskim Getcie.

W maju 1948 roku wyjechał do Izraela, gdzie 19 kwietnia 1949 roku, wraz z żoną – Cywią Lubetkin (1914–1978), założył kibuc Lochame ha-Geta’ot (z hebr. Bojowników Getta). Tam też urodziło się dwoje ich dzieci: Shimon (ur. 1947) i Yael (ur. 1949).

Był jednym z założycieli Muzeum Bojowników Getta. W 1961 roku wystąpił jako świadek na procesie Adolfa Eichmanna. Zmarł na atak serca w 1981 roku.

Autor wspomnień, m.in. Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946, które zostały, zgodnie z jego życzeniem, wydane 10 lat po jego śmierci.

W 2001 roku jego wnuczka – Roni Cukierman – została pierwszą izraelską pilotką samolotu bojowego „F-16”.

Icchak Cukierman jest jednym z głównych protagonistów w filmie Uprising z 2001 roku (reż. Jon Avnet). W jego postać wcielił się David Schwimmer.

• Paul R. Bartrop, Michael Dickerman: The Holocaust: An Encyclopedia and Document Collection. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2017. ISBN 978-1-4408-4084-5. OCLC 967417159. (ang.).
• Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście [e-book/epub]. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-28-0.
• Michał Grynberg: Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-08364-6.
• Israel Gutman: Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto, podziemie, walka. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1993. ISBN 83-85249-26-5.
• Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Warszawa Walczy 1939–1945 i Bellona SA, 2014. ISBN 978-83-1113474-4.
• Paweł Smoleński. Człowiek, który zrobił więcej, niż było możliwe. 72. rocznica powstania w getcie. „Ale Historia”. 15, 2015-04-13. Warszawa: „Agora”. ISSN 2084-3801. 

• Icchak Cukierman na portalu Wirtualny Sztetl. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-07)].
• Icchak Cukierman w bazie powstańców warszawskich
• Icchak Cukierman, Odezwa do Żydów ws. udziału w powstaniu warszawskim, 1944