Amayute

Ku bibala by’amapaapaali ag’omu bitundu eby’obutiti ebitali bikwatagana ebitera okuyitibwa ‘papaw’ oba ‘pawpaw’, laba amapaapaali ga Carica. Ku nkozesa endala, laba Paw Paw (disambiguation). Asimina triloba, amapapa g’Amerika, pawpaw, paw paw, oba paw-paw, mu mannya mangi ag’ebitundu, muti mutono ogugwa amakoola nga guzaalibwa mu buvanjuba bwa Amerika ne Canada, nga guvaamu ebibala ebinene, ebya kiragala-kijanjalo okutuuka ku kitaka.[3] [4][5] . Asimina kye kika kyokka eky’obutiti mu kika ky’ebimera ebibala ebimuli eby’omu bitundu eby’obutiti n’eby’obutiti Annonaceae, era Asimina triloba y’erina ekitundu ekisinga obukiikakkono ku byonna.[6] Ebibala ebimanyiddwa ennyo eby’omu bitundu eby’obutiti eby’ebika eby’enjawulo mu kika kya Annonaceae mulimu custard-apple, cherimoya, sweetsop, ylang-ylang, ne soursop. Pawpaw muti gwa wansi w’ebibira ebikola ebitundutundu (clonal) ogw’ebibira by’enku enkalu, nga gusangibwa mu bitundu eby’okunsi ebirimu amazzi amalungi, ebizito, ebigimu era nga era mu bifo eby’oku ntikko ebirimu obusozi.[7] Kirina ebikoola ebinene, ebyangu nga biriko ensonga ezitonnya, nga zisinga kulaga bimera mu bibira by’enkuba eby’obutiti okusinga mu kitundu ky’ekika kino eky’obutiti.[8] Ebibala bya pawpaw bye bibala ebisinga obunene ebiriibwa enzaalwa mu Amerika[9][10] (nga tobaliddemu bikuta, ebitera okutwalibwa ng’enva endiirwa okusinga ebibala olw’okufumba, wadde nga mu by’ebimera biba bibaliriddwa ng’ebibala).[3] Ebibala bya pawpaw biwooma, nga bifaanana nga custard, ate nga biwooma nga bifaanagana n’ebijanjaalo, emiyembe n’ennaanansi. Zitera okuliibwa nga mbisi, naye era zikozesebwa okukola ice cream ne dessert ezifumbiddwa. Ebikoola, ebikoola n’ensigo birimu obutwa obutta ebiwuka obuyitibwa neurotoxin annonacin.[11] NAMES: Erinnya ly’ekimera kino mu bya ssaayansi ye Asimina triloba. Erinnya ly’ekika Asimina lyaggyibwa ku linnya ly’Abamerika enzaalwa (oyinza okuba nga lya Miami-Illinois[12]) assimin oba rassimin[13] nga ligatta ebigambo by’ekikolo rassi= “ebyawuddwamu mu buwanvu mu bitundu ebyenkanankana” ne min= “ensigo, ebibala, entangawuuzi, obutunda , n’ebirala.”[14] okuyita mu asiminier ow’amatwale ga Bufalansa.[15] Erinnya ery’enjawulo erya triloba mu linnya ly’ekika kino erya ssaayansi litegeeza ekikuta ky’ebimuli eky’ebitundu bisatu (kijanjalo mu kifaananyi ku ddyo) n’ebikoola ebirina ebitundu bisatu emirundi ebiri,[13] enkula etali ya njawulo ku nkofiira ya tricorne. Erinnya erimanyiddwa ennyo ery’ekika kino liwandiikibwa mu ngeri ez’enjawulo pawpaw, paw paw, paw-paw, ne papaw. Kirabika kiva mu mapaapaali ga Spain, ekibala ky'Amerika eky'omu bitundu eby'obutiti n'eby'obutiti (Carica papaya) oluusi era ekiyitibwa "papaw",[16] mpozzi olw'okufaanagana okw'okungulu kw'ebibala byabwe n'okuba nti byombi birina ebikoola ebinene ennyo. Erinnya pawpaw oba papaw, eryasooka okuwandiikibwa mu mpapula mu Lungereza mu 1598, mu kusooka lyali litegeeza omuddo omunene oguyitibwa Carica papaya oba ebibala byagwo (nga bwe kikyatera okubeera mu bitundu bingi ebyogera Olungereza, omuli Australia, New Zealand, ne South Africa). Ekitabo kya Daniel F. Austin ekya Florida Ethnobotany[17] kigamba nti: "Papaw" eyasooka ... ye mapaapaali ga Carica. Mu mwaka gwa 1598, abantu aboogera Olungereza mu Caribbean baali bayita ebimera bino "pawpaws" oba "papaws" ... [naye oluvannyuma, aboogera Olungereza bwe baasenga mu] Americas ezirimu obutiti, baasanga omuti omulala nga gulina ekibala ekiwunya mu ngeri y'emu, ekiwooma . Kyabajjukiza "papaw", eyali efuuse edda "papaw", kale ekyo kye baayita ebimera bino eby'enjawulo ... Mu mwaka gwa 1760, amannya "papaw" ne "pawpaw" gaali gakozesebwa ku A. triloba. Naye A. triloba ebadde n’amannya mangi ag’omu kitundu aga bulijjo, mangi ku go gagigeraageranya ku bijanjaalo okusinga ku mapaapaali ga Carica. Mu bino mulimu ebijanjaalo by’omu nsiko, ebijanjaalo by’omu nsiko, ebijanjaalo bya Indiana, ebijanjaalo bya Hoosier, ebijanjaalo bya West Virginia, ebijanjaalo bya Kansas, ebijanjaalo bya Kentucky, ebijanjaalo bya Michigan, ebijanjaalo bya Missouri, ebijanjaalo bya Appalachian, ebijanjaalo bya Ozark, ebijanjaalo by’Abayindi, ebijanjaalo, n’ebijanjaalo by’omusajja omwavu, wamu ne Obulo bwa custard obw'Amerika, asimoya,[18] Quaker delight, n'emiyembe egy'oku nsozi.[19]

Olw'okwagala okweyongera mu ntambula y'emmere ey'okunoonya emmere n'ery'ensolo mu kiseera ky'emyaka gya 2010 nga gigenda okuggwaako n'ekirwadde kya COVID-19,[20] pawpaw ebadde eyogerwako olulimi mu ttama nga "ebijanjaalo bya hipster".[21]

Ebika ebiwerako eby'Abamerika enzaalwa birina ebigambo ebitegeeza pawpaw nga riwahárikstikuc (Pawnee),[22] tózhaⁿ hu (Kansa),[23] ne umbi (Choctaw).[24]