Агъулар: Халкь

Агъулар

Агъулрин тӀаратӀ

Вири санлай кьадар

Гегьенш хьанвай ареал

Урусат	34 160 кас (2010)
● Дагъустан	23 314 кас (2010)
● Ставропольдин край	1 715 кас (2010)
● Саратов вилаят	477 кас (2010)
● Краснодардин край	391 кас (2010)
● Орёл вилаят	358 кас (2010)
● Москва	308 кас (2010)
Украина	108 кас (2001)
Азербайжан	204 кас (1989)
Къазахстан	94 кас (2009)

ЧӀал

Агъул чӀал

Дин

Ислам, суни мусурманар

Арадал атун

алпанар

Расадин жуьре

Европеоид раса (къавкъасион жуьрединни каспий жуьредин акахьун)

Акатзава

лезги халкьар

Мукьва халкьар

арчияр, будугъар, къирицӀар, лезгияр, рутулар, табасаранар, удияр, цӀахурар, хинелугъар

Ареалдин карта

6 ранг

Агъулар (агъул. агъулар) — дегь Алпандин халкьарикай сад. Тарихдин къене Дагъустандин кьиблепатан районра уьмуьр гьалзавай, Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Милли жигьетдай Лезгивал авай са халкь я. Чпин хайи агъул чӀалал рахазвайди я.

1959 йисал кьван гьукуматдин сиягьра агъулар лезгияр хьиз къалурзавай .

Дагъустанда агъулар асул гьисабдалди Агъул, Кьурагь, Дербент ва Табасаран районра гегьенш хьанва.

Диндал гьалтайла агъулар суни — мусурманар я.

ЧӀал

Асул макъала: Агъул чӀал

Рахазвайбурун кьадар тӀимил ятӀани агъул чӀал кьуд нугъатриз ва са шумуд рахунриз пай жезва. Идан себеб, са бязи кьилдин хуьрер гъил агакь тийир чкайра сад-садахъ галаз алакъа авачиз чараз хуьн я.

XIX виш йисан эхирра агъул чӀал Родриг Эркертди чирна-жагъурзавай, 1895 йисуз ада агъул чӀалакай немец чӀалал макъала акъуднай. Гуьгъуьнлай, агъул чӀалан чирна-жагъурунар XX виш йисан сифте кьилера немецви лингвст Адольф Дирра давамарнай, ада 1907 йисуз урус чӀалал макъала чапдай акъуднай. Абуру чпин жагъурунар садрани Агъулда тахьана кьиле тухузвай, Родриг Эркерта масабуру кӀватӀнавай материалрин, Адольф Диррани вич Темир-Хан-Шура шегьерда аваз муькуь хабардар ксаривай къачунай малуматрин бинедаллаз. Амма, абур кьведни са фикирдал атанай хьи, агъул чӀал кьве нугъатрикай ибарат я: вич агъул чӀал ва кушан нугъат.

1933—1934 йисара АН СССР-дин Дагъустандин лингвистикадин экспедициядин пландик кваз, Р. Шаумяна агъул чӀал Агъулда чирна-жагъурнай. Ам чӀехи пай агъул хуьрера къекъвена ва агъул чӀал кьуд нугъатрикай ибарат тирди ахъайна. Ибур:

вич агъул чӀал
керен нугъат
кушан нугъат
буркихан (ккехъуӀн) нугъат

Шаумяна къалурзавай хьиз, и нугъатри агъадихъ галай хуьрерин рахунар кьунва:

вич агъул чӀал: Тпиг, Цирхе, Мисси, Хутхул, Гоа, Дуруштул, Яркуг, Курагъ, Дулдугъ;
керен нугъат: Рича, Бедуьхъ, Квардал, Усугъ, Хвереж, Укуз ва са кьадар Хуьпуькь;
кушан нугъат: Буршагь, Арсугъ, Худигъ, Фите;
буркихан нугъат кьилдин нугъат я, адал анжах Буркихан хуьруьн эгьлияр рахазва.

1930 йисалай 1955 йисал кьван агъул хуьрерин мектебра тарсар лезги чӀалалди гузвай, гьавиляй алай чӀавуз кьуьзуь эгьлийрин саки виридаз лезги чӀал михьиз чизва. Бязи чешмейрив кьурвал, тарихдин къене лезгийрин къуншияр тир Кьурагь райондин агъулриз лезги чӀал чизвай. Буршагь, Арсугъ ва Худигъ хуьрерин эгьлийриз табасаран чӀал, Цирхе хуьруьнвийриз дарги чӀал ва Буркиханвийриз яхул чӀал чизвай.

1990 йисуз агъул чӀалан кхьинар кардик кутунай, ва 1992 йисалай мектебра агъул чӀал хайи чӀал хьиз чирзава.

1951 йисалай агъул ва урус чӀаларал «Вести Агула» райондин газет акъатзава.

Гегьенш хьанвай ареални кьадар

2010 йисан Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, вири Урусатда 34 160 агъул яшамиш жезвай, абурукай 23 314 кас Дагъустанда 1 715 касни Ставропольдин крайда.

Агъулар кӀватидаказ ва са кьадарда авай районарни шегьерар:

Дагъустанда:

Районра