Магьачкъала

Магьачкъла шегьердин округдин администрациядин юкь я.

Кьилин шегьер Магьачкъала урус. Махачкала Пайдах Герб Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Шегьердин округ Магьачкъала шегьер Шегьердин мэр Салман Дадаев Бине кьунва 1844 йисуз Виликан тӀварар Петровское, Петровск-Порт Статус шегьердин статус 1857 йисуз къачуна Майдан вири округ: 468,13 км² Климатдин жуьре юкьван дережадин Агьалияр ↗604 266 кас (2021) Къалинвал 1245,88 кас/км² Миллетар аварар, къумукьар, даргияр, лезгияр Динар суни - мусурманар, христианар Сятдин чӀул UTCUTC+3 Телефондин код +7 8722 Почтайрин индексар 367000-367999 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 401 Официал сайт http://www.mkala.ru/ Космосдай акунар www.wikimapia.org Магьачкъала Москва Магьачкъала

Магьачкъаладин агломерациядик шегьердин округда авай хуьрер, посёлокар ва Каспийск шегьер акатзава. Магьачкъала агломерациядин агьалидин кьадар тахминан 1 миллион кас я.

Шегьердин сифте тӀвар Петровское тир, ам 1844 йисуз урусрин женгинин кӀеле хьиз кутунай. 1857 йисуз кӀеледиз шегьердин статус ганай ва тӀвар Петровск-Порт эцигнай, вучиз лагьайтӀа сиверай сивериз атай кьисадив кьурвал 1722 йисуз Урусатдин Империя фарсарин винел дяведалди фидайла и чкадал I Пётрдин лагерь алай.

Дагъустандин вахтуналди гьаким тир Тарковский Нух-бекан къарардалди, «Имам Шамил кьегьалан тӀвар сувавийрин рикӀера даим амукьуй лугьуз» 1918 йисан 15 ноябрьда шегьердин тӀвар Шамил-Къала-диз дегишарнай.

1921 йисан 14 май тарихда Дагъустандин Революциядин Комитетди кьабулай къарардалди Шамилкъала ДАССР-дин кьилин шегьер хьанай ва республикадин чӀехи политик ва жемиятдин кӀвалахдар Магьач Дахадаеван гьуьрметдай шегьердин тӀвар дегишна Магьачкъала эцигнай.

Са бязи дагъустандин халкьарин лексиконда Магьачкъала шегьердин кьведлагьай тӀвар тир Анжи-Къала ава. И гафуни къумукь чӀалал «Инжидин Къеле», дарги чӀалални «Чепедин Къеле» манаяр гуза.

Дегь девир

«Дагъустандин дегьлиз» кьун патахъай дегь чӀавалай гуннри, фарсари, арабри женгер чӀугунай. А дегьлиз кьунин тарихда Тарки хуьруьн ролни чӀехиди я. 966 йисуз урус князь Святослав Игоревичан дяведалди финифрин береда шегьер чукӀурнай.

Империядик квай девирда

Къавкъаздин чилер кьун патал Урусатдин Империяди Кеферпатан Къавкъаздихъ галаз къати дявеяр тухузвай береда, 1844 йисуз «Анжи-Арка» синел I Петрдин тӀвар кьунвай Петровское кӀеле-шегьер эцигнай. 1870 йисуз инал тӀебии тушир портни гавань туькӀуьрнай, шегьерни Порт-Петровск хьанай.

1896 йисуз Петровское шегьердин Владикъавкъаз ва Баку шегьеррихъ галаз ракьун рекьелди алакъа тешкил авунай. Гьа чӀавуз портда малдин атун-хъфин ва савдавал гзаф пара хьанай. Шегьердин кеспиятдин лап сифте предприятие 1876 йисуз эцигнай пиво ргадай завод тир. 1878 йисуз ина сифте типография кардик эгечӀнай. Гуьгъуьнлайни кьве туьтуьндин фабрикаяр эцигнай.

XX виш йисалай кьил кутуна шегьер зарб камаралди абад жез эгечӀнай. «Ростов-на-Дону — Баку» ракьун рехъ чӀугунай, и рекьелди поездар Порт-Петровск шегьердизни гьерекат ийизвай. 1897 йисуз шегьердин агьалидин кьадар кьудра гзаф хьанай ва 9 753-див агакьнай. 1900 йисуз, шегьердин виридалайни чӀехи тир ва акционеррин ахъа жемиятдиз талукь тир «Каспийская мануфактура» чар гьасилунин фабрикадин эцигунар акьалтӀарнай. Совет береда и фабрика III Интернационалдин тӀварунихъ галай. 1914 йисуз ина чӀулав нафтӀадикай нафтӀадин продуктар (мес. бензин, керосин ва мсб.) хкуддай гъвечӀи завод эцигнай. 24 агъзурдав агакьна агьалидиз ва гьакӀни экономикадин метлебдиз килигна Порт-Петровск шегьер Дагъустандин маса шегьеррин арадай садлагьай чкадал акъатнай. Амма Дагъустан вилаятдин администрациядин юкь яз гьеле Темир-Хан-Шура (гилан Буйнакск) шегьер амукьнай. 1915 йисуз, и кьве шегьерар гилигзавай «Порт-Петровск — Темир-Хан-Шура» ракьун рехъ чӀугунай. А чӀавуз шегьерда вирини — вири кьуд куьче авай: Барятинская (гилан Буйнакскийдин к.); Привольная (гилан Даниялован к.); Соборная (гилан Манташеван к.) ва Инженерная (гилан Р. Гьамзатован к.). Шегьердин юкьван пата авай куьчеяр вацӀун кварквацӀ къванерив тунвай ва нафтӀадин фанусралди экуь жезвай. Ина, къванцикай ва яру кирпичдикай эцигнай кӀвалера чиновникар, офицерар, кешишар ва гьакӀ, девлет авай ксари уьмуьр ийизвай. Кьилин куьче тир Барятинская куьчедал 25 чка гьакьарзавай «Гуниб» мугьманхана, кинотеатр «Прогресс», са шумуд туьквенар ва са аптека алай. Гила Магьачкъала шегьерда Госбанк (Центробанк РФ) алай чкадал вилик карвансарай акъвазнай. Амай кесиб куьчейра зулуз экъечӀиз тежер кьар, гатуз — зегьем, ветӀер, ва рукадин гъиляй жемятдин ял атӀанвай. Шегьердин юкьвайтӀуз кьацӀай яд ва шегьердин зир-зибилар гьуьлуьз тухузвай хвал физвай. Шегьерда вирини-вири 3 агъзур ктаб хуьзвай са ктабхана авай, амма алкогольдин хъвадайбур маса гузвай цӀудралди чкаяр авай. Шегьер цив таъмин тушир ва жемятди чпиз яд чамчахра гъизвай.

 

Совет береда

1921 йисуз дагъустандин революционер Магьач Дахадаеван гьуьрметдай шегьердиз Магьачкъала тӀвар ганай. Гуьгъуьнлай ДАССР-дин кьилин шегьер хьанай. 1930-й йисара Магьачкъаладихъ Петровск-Кавказский посёлок (гилан Махачкала-1) гилигнай. Совет береда шегьер йигиндаказ филик физвай, 1980 йисуз агьалидин кьадар цӀудра гзаф хьанай, асул социал инфраструктура, чирвилер гунин система ва кеспиятдин асул хилер арадал гъанвай. Шегьер цивди таъмин хьанай, цӀудралди медицинадин, культурадин идараяр, юкьван ва вини чирвилер кӀелунин идараяр ахъа хьанай.

1952 йисал кьван шегьердин Юкьван майдандин патав князь Александр Невскийдин ибадатхана акъвазнай. Совет береда саки вири диндин дараматрин кьисметдал атай пай, зур виш йис акъвазнай и ибадатханадин кьилелни атанай. 1952 йисуз ам чукӀурнай, гила адал чкадал Дагъустан Республикадин Президентдин идара хкаж хьанва.

Ватандин ЧӀехи Дяведин йисара 4 магьачкъалавидиз Советрин Союздин Кьегьал тӀвар ганай. Дяведилай кьулухъ йисара шегьерда чӀехи дегишвилер хьанай. 1969 йисуз Магьачкъалада кьуд Вини Чирвилерин Идараяр (ВУЗ) авай: Дагъустандин Гьукуматдин Университет, хуьруьн майишатдин институт (гилан Дагъустандин Гьукуматдин хуьруьн майишатдин академия), медицинадин институт (гилан Дагъустандин Гьукуматдин медицинадин академия) ва педагогикадин институт (гилан Дагъустандин Гьукуматдин педагогикадин университет), 51 умуми чирвилерин мектебар, вири санал 1,4 миллион ктабд фонд авай цӀудралди ктабханаяр, 20-лай пара кинотетрар авай. М. Гьажиеван тӀварунихъ галай заводар, машинар акъуддай заводар (гилан «Авиаагрегат»), «Сепараторов», «Дагэлектромаш», алатар акъуддай заводар, «Стекловолокно», радио алатар акъуддай заводар — «Эльтав», III интернационалдин тӀварунихъ галай фабрикаяр, Революциядин Женгдаррин тӀварунихъ галай гъетеринни-консерврин комбинат ва мсб. хьтин кеспиятдин объектар кардик квай.

1960-й йисарин эхирда Магьачкалада Тарки-Тау сувун гуьнедал фуникулёр эцигиз пландиз къачунай, амма са кӀус геж проект гьич авунай.

1970 йисан 14 майдиз хьайи зурзунрин нетижада Магьачкъаладихъ чӀехи зарар галукьнай. Виридалайни пара чукӀурунар Махачкала-1 микрорайонда хьанвай.

XX виш йисан эхирда

СССР-дин чукӀун, «Перестройка», экономикадин реформаяр ва базардин майшатдин системадал элячӀун себеб яз, асул гьисабдалди гьамиша Дяведин-Кеспиятдин комплексдин заказар кьлиз акъудунал алахънавай Магьачкъаладин кеспят лап усал гьалдиз атанай. Гьасилат агъуз хьунин яргъи девир 1990-й йисарин къене давам жезвай. Гьа береда 3800 кас кӀвалахдив таъминарзавай «Стекловолокно» заводда гила 500 кас кӀвалахзава. «Эльтав» завод, алатар акъуддай завод, радио алатар акъуддай завод, «Дагэлектромаш» завод, III интернационалдин тӀварунихъ галай фабрикаяр, Революциядин Женгдаррин тӀварунихъ галай гъетеринни-консерврин комбинат кӀев хьанай ва абур алай чилер дараматар эцигуниз вуганай. Маса кеспиятринни эхир ихьтин хьанай.

1990-й йисарин эхирда шегьердин экономикадин гьалар хъсан жез гатӀумнай. Шегьерда кеспиятдин потенциалдин виниз хьунивди ва гьасилатдин структурада хъсан патаз дегишунар алукьунивди XXI виш йис тафаватлу хьанай.

1998 йисуз шегьердин администрациядин кьил яз Саид Амиров хкянай, 2013 йисуз ам везифадилай алуднай.

Къенин Магьачкъала

Эхиримжи цӀуд йисан къене шегьер пара дегиш хьана. Шегьердин бюджет зарб камаралди гзаф жез эгечӀнай. Месела, шегьердин бюджетдиз къвезвай налогрин такьатар 1997 йисан 226 млн рубльдилай — 2005 йисуз 1100 млн рубльдал кьван хкаж хьана.

Вири Урусатда гьар йисуз кьиле тухузвай «Урусатдин виридалайни абад шегьер» конкурсда Магьачкъала 2001 йисуз 3-й чка, 2002 йисуз — 2-й чка, 2003 йисуз — 1-й чка, 2012 йисузни 3-й чка кьунай.

Эхиримжи йисара Магьачкъалада рекьерин, шегьердиз гьахьунин магистралрин, шегьердин тарихдин патан цӀийика хъувун патахъай зурба кӀвалахар кьиле фенай. Аллеяяр, бульвар, гуьлуьн кьер, кьулан ва университетдин майданар цӀийика хъувунай, Ак-Гёль вирин къерехда аялрин аттракционар галай цӀийи парк туькӀуьрнай. 2002 йисуз 514 метр яргъивал авай цӀийи рекьелай элячӀдай рехъ туькӀуьрна кардик вуганай.

Къе Магьачкъала Кеферпатан Къавкъаздин ва са тӀварцӀин федерал округдин культурадин, экономикадин ва илимдин виридалайни чӀехи юкьварикай сад я.

Ина Урусатдин Илимрин Академиядин Дагъустандин центр ва 20 кьван илимдинни-чирна-жагъурунрин институтар ава.

Магьачкъалада 62 умуми чирвилерин мектебар ава, абурукай 11 гимназиядиз, колледжриз ва лицейриз элкъуьрна. 5 вини дережадин чирвилерин идара кардик ква, абурукай Дагъустандин Гьукуматдин Университет Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чӀехиди я. 12 вини дережадин чирвилерин идарайрин филиалар, 10-лай пара аспирантураяр, 23 гьукуматдиз талукь тушир вини чирвилерин идараяр ва филиалар, 29 кьулан дережадин пешедин мектебар кӀвалахзава.

Шегьерда алай аямдин тӀалабунриз жаваб гузвай 4 кинотеатр ава. 3 республикадин метлеб авай ктабханаяр: милли ктабхана, А. С. Пушкинан тӀварунихъ галай жегьилрин ктабхана, аялрин ктабхана ва 15 филиалар авай шегьердин ктабхана кардик ква. 20-лай пара телерадиопрограммаяр, 7 малуматрин агентствояр кардик ква, 30 журналар ва 12 шегьердин газетар чапдай акъатзава.

Къвезмай аямда шегьер туриствилин юкь хьиз вилик тухудай планар ава, виридалайни зурба масштабдин планрикай сад Магьачкъаладин къвалаг курортдин «Лазурный берег» шегьер эцигун я.

Шегьер Дагъустан Республикадин рагъэкъечӀдай пата, Каспи гьуьлуьн къерехдал, Тарки-Тау сувунни Каспи гьуьлуьн юкьва авай шуькӀуь аран зулал ала. Алатай чӀавуз и чкадиз «Дагъустандин дегьлиз» лугьузвай.

ШегьердайтӀуз Талгинка ва Тарнаир вацӀар авахьзава. Шегьер кефер патай кьибле патаз Октябрь революциядин тӀварунихъ галай каналди кьве кӀарзава. Шегьердин къене авай вирер: Вузовское, Ак-Гёль, Грязевое.

Климат

Шегьердин климат юкьван гьалдин чими континентал я. Гатуз чими жезва, гатуз юкьван гьисабдалди вацран температура + 23,6 °C, йикъан къене максимум чимивал + 36 — 38 °C градусдив агакьзава. Кьуьд пара хъуьтӀуьл я. ХъуьтӀуьн береда юкьван гьисабдалди йикъан температура + 1,7 °C, йифиз нулдилай агъуз жезва. Йисан къене юкьван гьисабдалди 410—450 мм къвалар къвазва, гьавадин гекъигай ламувал 70 % (хъуьтӀуьз 80 %), июль ва август варцара 50 % тешкилзава. Адет тирвал 150 югъ давам жезвай гатун береда алахьай йикъарин кьадар максимумдив агакьзава.

• Юкьван гьисабдалди йисан температура — +12,4 °C.
• Юкьван гьисабдалди йисан гарун къуват — 3,7 м/с.
• Юкьван гьисабдалди йисан ламувал — 70 %.

Магьачкъала Кеферпатан Къавкъаздин Федерал округда виридалайни пара агьалияр авай ва Урусатдин фад чӀехи жезвай шегьеррин сиягьда кӀвенкӀве аваз физвай шегьеррикай сад я.

Йисариз килигна Магьачкъала шегьердин агьалийрин динамика:

Миллетар

Магьачкъала гзафмиллетрин шегьер я. Ина Дагъустанда уьмуьр ийизвай саки миллетрин векилар ава.

ЧӀал

Шегьерда гьардаз чпин хайи чӀал авай чара-чара халкьари уьмуьр ийизва. Гьавиляй жемиятдин къене чара-чара миллетрин векилри сад-садахъ галаз рахуна урус чӀалакай менфят къучузвайди я. Урус чӀалан метлеб чӀехи тирвиляй ам магьачкъалавийрин гьар йикъан уьмуьрдиз гзаф дегьнедиз гьахьна. Ва нагьакьан кар ам я хьи, хайи чӀал рикӀелай алудна хзандин къене урус чӀалал рахуниз элячӀнавай хзанрин кьадар йисандавай пара жезва. Жегьил несилрин арада и процесс лап къати физва.

Дин

Магьачкъаладин агьалидин чӀехи пай (90 %) суни-мусурманар я. Шегьердин кьилин мискӀин тир Юкьван Жуьмя МискӀин имам Шамилан проспекдал ала.

Орджоникидзедин куьчедал Магьачкъаладин епархиядиз талукь тир Пак Марьямдин кьилин клиса ава.

Ермошкинан куьчедал чувудрин синагога ава.

ГьакӀни Магьачкъалада иридлагьай йикъан адвентистрин клиса ава.

Шегьер пуд райондиз пай хьанва:

• Кировский район — 179 294 кас (2015)
• Советский район — 203 642 кас (2015)
• Ленинский район — 200 297 кас (2015)

Шегьеррин арада кӀвалахзавай улакь

Гьавадин рекьер

Кьведра Советрин Кьегьалдин тӀваруниз лайих хьанвай дагъустанви машгьур лётчик Амет-Хан Султанан тӀварунихъ галай Магьачкъала шегьердин «Уйташ» аэропортди дуьньяда ва Урусатдин къене рейсар кьиле тухузва.

Ракьун рекьер

Кеферпатан-Къавкъаздин ракьун рекьерал Магьачкъаладин кьве станция ава: Махачкала II — Порт ва Махачкала I — Сортировочная.

ВокзалдайтӀуз кьиле физвай маршрутар:

Шегьеррин арада физвай маршрутар:

Магьачкъала сагъардай санаторияр авай туризмдин чӀехи юкьварикай сад я. Чими гьавадиз ва кутугай геомагнитизмдин дережадиз килигна шегьердин къваларив пара кьадарда гъвечӀи ва чӀехи санаторияр ва сагърунин центрар ава.

• Санаторий «Дагестан»
• Аялрин Республикадин веремдин санаторий
• Аялрин Республикадин санаторий «Журавлик»
• Санаторий «Тарнаир»
• Санаторий «Талги»

Вини дережадин чирвилерин идараяр

Архитектура ва тарихдин чкаяр

Тимталар

Ктабханаяр

Гьукуматдин театрар

Музеяр ва чӀугваррин галереяяр

Кинотеатрар

Спорт

Малуматар гунин такьатар