Лезгивал

Лезгивал садлагьади лезгидин жув ва жуван халкьдин намус хуьн, дин, къилих (адаб), суварар (адатар) хуьн яни жуввал хуьн патал авай къанунар я. Садни чӀурубур (Лезги рекъей акъатнвай бинамусар) ва чӀурвилигалаз (бинамусвал) женг тхуз, Лезги халкьдин намус хуьз, Лезги халкьдин тӀвар винизин я.

Лезгивалин ицӀ (булах) Лезги чӀал я лугьудай бубайри, амма гьакӀ са Лезги чӀал чир хьун эгекӀзвач! Лезги хьун патал: чин-тӀвар (намус), дин, къилих (маданият) хвена кӀанзва Лезгиди.

Лезгивал Лезги халкь маса халкьарин юкьа квахьна цӀурцӀунихъай хуьзвай са ццал я, цлан гьар са къван са Лезги я ва цлан кӀиви хьун гьар къванчин Лезгивал хуьнлай аслу я. Бубайрин мисалрикай: Чеб-чпиз къванар са затӀни туч, амма вири санал хьайитӀа кӀеле жеда.

Лезгивал Лезгидин уьмуьр залан айин патал ваъ, Лезги халкь хуьн патал, маса халкьарин юкьа квахь тайин патал авай гьар са лезгидин рикӀин эвер я. Бубайри мисалрикай: Лезгиди Лезгивал гьикьван кӀивиз хветӀа, Лезгивилини Лезги халкь гьакьван кӀивиз хвена маса халкьарин юкьа цӀурцӀана квахьиз гудач.

Лезгивал гьар са Лезгидин са чин-тӀвар хуьн (намус хуьн) ва са кӀвалах айидиндлай вилик кьилигъна(фикирна) къилихдив(адабдив) кӀвалах айиин я. Лезги халкьдин тӀварцин даража агъузардин кӀвалахрикай яргъал къвазин, Лезги халкьдин чин-тӀвар(намус) хуьн ва винизрин я.

Лезги хьун патал варидлай кьиле 5 амал ава:

1. Дин— Аллагьдал чӀалах хьун ва са гьадаз кӀапӀ айиз Лезги халкьдин юкьа авай чӀурувилигалаз(айибвал, писвал) женг тхун. Лезгиги мисалрикай садай: къе намаз квадарайда пака намус квадарда. Вучиз чи чӀехи бубайри икӀ лагьана, ва вуч патал намаз важиб я Лезгидиз? Вуч лагьатӀа инсан Лезгивилакай тӀимил-тӀимил яргъа жеда. Садлагьади кӀапӀуникай яргъал жеда , ахпа кӀапӀуникай яргъа хьанва лугьуз тӀимил-тӀимил намусдикай яргъал жеда, мисал вичин пупаз, рушаз, вахаз фикир гудач, ахпа адан аялриз чӀал чир жедач ва Лезгивилакай акъатна квахьда, маса халкьарин юкьа цӀурцӀада. Идан патал Лезгивал гьар къуз Лезги хенжел гьиз хчи айин герекзва, гьар къуз намаз айин хзанди галаз, хзанда жуван тарихдикай рахун ва рикӀал гъиз кьегьалар абруз дуа айин. Абуру патал ччан гана, абур рикӀа хуьн гьар Лезгиди буржи я.

Аллагь авачирдаз, намус жедач, квахьда.

2. Лезги тӀвар (ЯхӀ-Намус) — са лезгидиз ама михьи лезги ятӀа, адаз намус вичин чандилайни азиз я. Са лезги рушан намус дуьнеда вери цуьнлай вине я Лезги рухвадиз. Лезги руш гьина хьайитӀа, Лезги адаз стха хьун, патал хьун, кумек гун алакьна кӀанзва. Ама масабурукай хуьн герекзватӀа жуван вах гьиз хуьн, ада чӀуру кӀвалах айизватӀа адаз насигьат гун, Лезги рушар, бицӀекар, кьуьзуьбур ибур вери хуьн халис Лезги рухвадин буржи я. Дегь чӀаван мисалрикай: са халкь квахьна кӀанзватӀа абурун рушар чӀура, икӀ хьайила абрувай хъсан вижевай насул чӀехи айиз жедач ва квахьда. Лезги мисалрикай: халкь квахьда цӀийи насул чӀур хьайитӀа. Маса са мисал: халкьдин квахьун патал, абур рекьин герек аваш, абрун итемрин намус хчуна рушар чӀура, абур чӀур хьана чиб-чпиз квахьда. Гьажи Дауд, Мугьаммад Ярагъ кьегьал чӀехи авуйди дидеяр я, гьар кьегьалдин къулухъ диде ава, гьар дидедин къулух намус.

Намус авачирдаз сихил жедач, квахьда.

3. Сихил — жуван сихил чир хьун, жув гьинай я, вуж я, жуван мукьабригалаз хъсан алакъа хуьн, жуванбурукай яргьа жен тайин. Лезги мисалрикай: дувул авачир тар ярх жеда, сихил авачир Лезги квахь жеда. Дегь чӀавуз душманриз Лезгияр квахьрин патал, чпин юкьа цӀурцӀурин патал Лезгирив абрун сихилар рикӀалай алудиз ганвай, Лезгияр чпин сува авай хуьрерай камуз агъана абруз сихилрин чкадал фамилияр гуз хьана. Аялриз чпин сихил чирун гьар са Лезгидин буржи я.

Сихил авачирдаз тарих жедач, квахьда.

4. Лезгирикай чирвал (Тарих) — алатай чӀавун чирвилер, жув вуж ятӀа чир хьун, жуван халкьдикай чирвилериз йеси хьун. Лезги мисалрикай; накьанан юкъ чизвачир касдиз пакахьан югъ гьикӀ чир хьурай? Гъвечи несилдиз тарих чириз гьар са Лезгидин буржи я.

Тарих авачирдаз чӀал жедач, квахьда.

5. Лезги чӀал — гьакӀ Лезги чӀал чир хьун ваъ, Лезги чӀалал рахун, Лезги чӀалалди кьилигъин(фикир айин) ва аялрин маса чӀалинлай вилик Лезги чӀал чирна Лезги чӀалал рахун. Лезги мисалар: Вун диде чӀалал рахазвачтӀа, вун жуван Лезги чӀал рекьизвайбурукай сад я. Маса са мисал: Аялдиз масадан чӀал Лезги чӀалинлай вилик чир хьайитӀа, къе аял, пака халкь квахьда. Мад са мисал: Къе вич Лезги масадан чӀалалди рахайтӀа, пака Лезги чӀалал вуж рахала? ЦӀийи несилдиз чӀал чирун гьар са Лезгидин буржи я.

ЧӀал авачирди халкь туч.

Псу - Лезгивалин амаларилай яргъадаз Лезгири псу лугьуда, яни яхӀ-намус, вичин пупаз йеси тучир, вичин дин, сихил чин тайизвай гьакьван са лукӀ, урус чӀалалди манкурт/безродный/раб лугьуда. Амма Лезгивил тӀимил хьайитӀани амал айизвайдаз ЧӀуру Лезги лугьуда. ЧӀуру Лезгидин Лезги хьун мумкин я, амма Псудин Лезги хьун садрани мумкин туш. Вуч лагьат1а намус квадарайдакай Лезги жеч, са тек рекьинлай ахпа жеда.

1. ЯхӀ-Намус хуьн
2. Жуввал хуьн — жуван сихил чир хьун, масабуруз ухшар тижен. Гьар чкада жув хьун, масадан вилик кьил агъуз тайин. Жуввалин хесетарикай садни ам яки, жуваз гьуьрмет тайизвай кас жувваликай ччара жеда, маса халкьари юкьа квахьда. Жуван чӀал, жуван дин, жуввал хуьн им Лезгидин чӀурувализ тхузвай женг я.
3. Къилих хуьн (къени къили, ) — са кӀвалах айидиндлай куькӀе кьилегъана яни фикир авуна айин, дуьзвал лагьай чӀал я. Инсанри вилик жуван пупаз галукӀ тайин, жува-жув дуьз тхун.
4. Хзан хуьн — жуван хъизан хуьн, адаз килигун
5. Мез хуьн — хъсан гафар лугьун.
6. Ччин хуьн — намус михьиз хуьн
7. КӀвалах — к1валахрал къакъан хьун
8. Хесет — итемвал, акьуллувал ихьтин хесетар
9. Мукьа-кьили кӀанвал — мукьа кьилдигалаз санал хьун
10. Хъсанвал — писвилиз хъсанвилив жаваб гун

Лезгивалин къанунар маса халкьариз туч, тек са Лезгириз ва Лезгириз юкьаз амукьиз атанвай Лезгивал къабул авунвай инсанриз я. Лезгивилинвгидиз жуван халкьдин къадир чир хьухь маса гьар гьар са халкьинизни гьурмат айи лугьузва, имани "Жуваз гьурмат хьуй лугьуз, масадаз гьурмата" лугьузвай бубайри мисалдай къвезва.

ГьакӀани, маса Къавкъаздин халкьаризни Лезгивализ мукьа низам-къайдаяр ава;

• Чиркасриз авай Адыгэ Хабзэ
• Чачанриз авай Къонахалла