Буйнакск

Шегьер Буйнакск къум. Темир-хан-шура Герб Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Район Буйнакск район Шегьердин кьил Гамзатов Гусейн Абдулаевич Бине кьунва 1834 йисуз Виликан тӀварар 1922 йисалди — Темир-Хан-Шура Статус шегьердин статус 1866 йисуз къачуна Майдан 20,95 км² Юкьван кьакьанвал 490 м Агьалияр ↗66 422 кас (2021) Миллетар аварар, къумукьар, яхулар, даргияр, урусар Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87237 Почтайрин индексар 368220 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 405 Официал сайт http://buynaksk05.ru/ Буйнакск Викискладда

Агьалияр — 61,2 кас (2010 йис).

Шегьер Дагъустандин юкьван пата, суван Шура-озень вацӀал чка кьунвайди я. Республикадин кьилин шегьер Магьачкъаладилай 41 км яргъал ала.

 

Къеледин бине кутун

Улу — бубайрилай амай сивяй — сивиз атай кьисадиз килигна, шегьердин бине Тамерланан (Темир-Хан) тӀварцихъ галкӀанва. 1396 йисуз Тамерланан кьушунри, чкадин сувавийри Теми́р-Хан-Шура́ тӀвар ганвай вирин мукьув, чпиз лагерь туькӀуьрна амукьнавай. (Ша́ра́ — дарги чӀалал «вир», яни, вири санлай — «Тамерланан вир»; 1854 йисуз вир кьурурнавай). Абур акъвазванай чкадал са тӀимил вахтунилай хуьр арадал атанвай. Сифте а хуьр Тарки Шамхалвалдик акатзавай, ахпа Бамат князвалдин гъилик экечӀнай. 1832 йисуз хуьруьн мукьвал, урусрин са тӀварцӀин къеледин бине кутунвай. 1834 йисуз къеле мадни гьяркьуь авунвай, ва анаг Кеферпатан Дагъустандин кьушунрин командирар амукьзавай чка тир. 1843 йисан 11 ноябрьдиз имам Шамила, 4 агъзур кьван касди душмандикай хуьзвай къеле элкъуьрна кьунвай, амма тамамдаказ къачуз тахьана, 15 декабрьдиз урусриз куьмек гуз атанвай генерал-майор Фрейтаган кьушунрин паталай кӀаник акатнавай. 1847 йисуз къеле Каспий гьуьлуьн кьерин кьушунрин регьберрин резиденция хьанвай.

Темир-Хан Шура 1917 йисалди

1866 йисалай Темир-Хан-Шуради шегьердин статус къачунвай ва Дагъустан виляйтдин администрациядин юкь хьанвай. XIX виш йисан эхирда шегьердин агьалияр 9089 тир (абурук 2427 кьадардин гарнизон кваз): 4633 — православиядин христианар, 1950 — чувудар, 1241 — мусурманар (абурукай 455 шийияр, амайбур сунияр тир), 685 эрменияр, 433 католикар, 121 протестантар ва 26 цӀуру адетхъанар. Шегьерда 634 кӀвалер, 128 туьквенар ва гьамбарханаяр, клисадин мектебар, папарин гимназия, 2 чувудрин мектебар, азархана, амбулатория, дявевилин лазарет (кьушунрин азархана), типография ва улубхана. КапӀ-тӀят ийидай чкайрикай: 4 клиса (2 православиядин, католиквилин ва эрменийрин), 2 мискӀин, 2 синагога. 10 фабрикаяр ва заводар (абурук пиво, кирпичар, запун гьасилзавай ва мсб.).

XX виш йис

1919 йисан ноябрдилай — 1920 йисан майдал кьван Темир-Хан-Шура шегьер, а чӀавуз Кеферпатан Къавкъазда арадал атанвай цӀийи Суван Республикадин гьукумат авай чка тир. Гуьгъуьнлай, 1920 йисан гатфаралди шегьер Урусатдин Кьиблепад Гьукуматдик квай. 1920 йисан 13 ноябрьдиз Темир-Хан-Шурада кьиле фейи Къавкъаздин халкьарин адетдилай къецяй тадиз кӀватӀалда Сталина Дагъустан автономиядин республика хьиз малумарнавай. 1922 йисуз шегьердин тӀвар, Дагъустанда совет гьукум паталай женг чӀугунвай У. Д. Буйнакскийдин гьуьрметдай Буйнакск-диз масакӀа хъувунвай.

1970 йисан 17 майдиз хьайи чилин зурзунрикай Буйнакскдиз чӀехи чукӀурунар галукьнавай.

1999 йисан 4 сентябрьдиз, шегьерда, инсанри уьмуьр гьалзавай дараматар къиткьинунрин сериядиз кьил кутунвай, садлагьай теракт хьанвай.

Йисариз килигна шегьерда агьалийрин кьадар:

Миллетар

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Буйнакск шегьедин 26 343 кас агьалийрикай:

• аварар — 46,05 % (28 289 кас)
• къумукьар — 31,42 % (19 304 кас)
• яхулар — 6,87 % (4 219 кас)
• даргияр — 6,17 % (3 791 кас)
• урусар — 6,04 % (3 710 кас)
• лезгияр — 0,77 % (475 кас)
• азербайжанар — 0,66 % (403 кас)
• муькуьбур — 2,03 % (1 246 кас)
• вири санлай — 100,00 % (61437 кас)

Экономика

Кеспият

Шегьерда кӀвалахзавай фабрикаяр: мебелдин, кӀвачин къапарин, трикотаждин ва парталар цвадай фабрика.

Заводар: агрегатрин, алатар туькӀуьрзавай ва шинар расзавай, консервдин (мураба, компотар, межеяр гьасилзавай) заводар.

Чирвилер

Юкьван чирвилер:

• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 1 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 2 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 3 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 4 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 5 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 6 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 7 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 8 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 9 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 10 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 11 мектеб

КьетӀен юкьван чирвилер:

• Буйнакскдин кооперативвилин техникум
• Буйнакскдин педагогикадин колледж
• Буйнакскдин агрономиядин кеспиятдин колледж
• Буйнакскдин кеспиятдинни — экономикадин колледж
• Буйнакскдин медицинадин училище

Вини дережадин чирвилер:

• Дагъустандин Гьукуматдин университетдин филиал
• Москвадин предпринимательстводинни къанунрин илимрин институтдин филиал
• Гилан чӀаван гуманитар академиядин филиал
• Белгороддин потребкооперациядин институтдин филиал
• Дагъустандин кооператив институт
• Дагъустандин педагогикадин университетдин филиал
• Герценан тӀварунихъ галай Санкт-Петербургдин педагогикадин университетдин филиал

• Акаев, Юсуп Абдулабекович — Совет Союздин кьегьал.
• Алиев, Иван Михайлович (1892—1964) — соведин дявевилин кархъан, генерал-майор (1943 год).
• Бокарёв, Евгений Алексеевич — советдин лингвист, эсперанто ва дагъустандин чӀаларин алим.
• Мищенко, Павел Иванович — урусатдин дявехъан ва гьукуматдин кархъан, Туркестандин генерал-губернатор.
• Гусейнов Гарун-Рашид Абдул-Кадырович (1948) — филология илимрин доктор, ДГьУ-дин урус чӀалан ва литература кафедрадин доцент, пара кьадарда макъалайрин ва тарихдин улубрин кирам.
• Поплавская, Евгения Юрьевна — Моссоветан тӀварунихъ галай театрдин ва Таганкадал алай Театрдин актриса.
• Куцын, Иван Владимирович — совет девирдин зурба духтур-эпидемиолог, Граждан дяведин садлайгьай йисарилай кьулухъ Буйнакскдин чӀехи азарханадин къуллугъэгьли.