Түрікмендер: Орталық Азияны мекендейтін түркітілдес ұлт

Ежелгі уақытта түрікмендер өздерін оңыздар деп атады, ал орта ғасырларда олар өздерін түрікмендер деп атай бастады.

Түрікмендер
Жоғарыдан төменге, солдан оңға қарай: Ұлттық киімдегі түрікмендер Тәуелсіздік шеруінде, түрікмендер-текелілер, Теке атты полкінің түрікмендері, Түрікменстан тәуелсіздік күніндегі түркімен атбегі, ұлттық киімдегі түрікмендер
Бүкіл халықтың саны
шамамен 8 млн адам
Ең көп таралған аймақтар
Түрікменстан	4 248 000
Иран	1 328 585
Ауғанстан	932 000
Өзбекстан	192 000
Пәкістан	60 000
Ресей	36 885 (2010)
Тәжікстан	15 171 (2010)
АҚШ	5000~
Украина	3709 (2001)
Беларусь	2685 (2009)
Қазақстан	2234 (2009)
Қырғызстан	2037 (2012)
Тілдері
түрікмен
Діні
ислам дінінің суннит бағыты

Селжүктер, Хорезмшаһтар-аныштегіндер, Осман әулеттері, Қарақоюнлылар, Аққоюнлылар және Афшарлар тиісінше Қынық, Бекділі, Қайы, Иуа, Баяндыр және Афшар түрікмен тайпаларынан тарайды деп есептеледі. Жалпы саны әлемде 12 миллионнан астам адам.

Олар түркі тілдерінің оғыз кіші тобының түрікмен тілінде сөйлейді.

Түрікмен тілі үзіліссіз жазба дәстүріне ие: 1928 жылға дейін – араб, содан кейін – латын, 1940 жылдан бастап орыс (кириллица) графикасы қолданылды. Түрікмендердің ескі әдеби тілі негізінен поэзия тілі болды. Қазіргі түрікмен әдеби тілі кейінгі уақытта түрікмен диалектілерінің текин диалектісінің базасында бірігуі нәтижесінде пайда болды. Түрікмен тілі бірқатар диалектілерге бөлінеді: текин, йомуд, эрсарин, салыль, сарык, чевдур.

Түрікмен халқының көпшілігі басқа түркі ұлттары сияқты Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.

Зерттеушілер Түрікмендерді моңғолдық элементі бар еуропалық нәсілдің Жерорта теңізі антропологиялық тобына жатқызады. Түрікмендер халқының қалыптасу тарихы 15 ғасырға дейін созылып, қатар өмір сүрген теке, иомуд, гоклен, сарық, салар, эрсары, човдур, нохурли, емрели, алили, қарадашлы, ата деген этникалық топтар мен тайпалар бертін келе бірыңғай түрікмен халқы болып бірікті. 20 ғ-ға дейін Түрікмендерде овган, арап, гуллар, гурд, гурама, тат, кыпчак, аймаклар, гирей, газен, галмыктар, гарамугол аталатын тайпалар мен руларға бөлінді. Кейін келе руға бөліну өз әсерін жоғалтып алды.

Басында ирандық және парсы ықпалы болды. Оның орнын түркі көші-қоны басты. Одан кейін 17 ғасырда Түрікменстан Ресей империясының құрамына кірді. Олар көшпелі, бірақ иран текті жергілікті халыққа қосылды. Мұны халықтың «түрікмен» атауының өзі көрсетеді. Бұл парсы сөзі. 9-11 ғасырларда Түрікменстан шекарасына көптеп енген оғыздар түрікмендердің этногенезінде маңызды рөл атқарды. 11 ғасырда солтүстік-шығыстан селжұқтармен бірге келген оғыздардың негізгі бөлігі осында қоныстанып, бірте-бірте жергілікті халықпен сіңісіп кеткен. Түркімен тілінің қалыптасуы орын алды.

Түрікмендер ерте заманнан бері суармалы егіншілікпен, мал шаруашылығымен қатар айналысты. Сондықтан халықтың басым көпшілігі жартылай көшпелі тұрмыс кешті. Көшпелі малшыларды “чарва”, отырықшы дихандарды “чомурлар” деп атады. Теңіз жағалауындағылар ерте кезден-ақ балық аулап, әзірлеуді кәсіп еткен. Аңшылық – Түрікмендердің көнеден жеткен кәсібі. Құс, түлкі, киік, тауешкі, қоян, т.б. аңдарды мылтықпен, тор, қақпан құрып, тазы жүгіртіп, ителгі, бүркіт секілді қыран құстарды салып аулау дәстүрі бар.

Көне дәуірден-ақ қолөнері дамыған. Ерте заманнан кілем тоқу өнері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Түрікмен кілемі жоғары сапасымен әлемге әйгілі. Кесте тігу, киіз, текемет басу өнері дамыған.

Тарихқа көз жүгіртсек, түркімендер Киіз үйлер роуминг үшін пайдаланылды. Жер өңделген жерлерде балшықтан, кірпіштен үйлер салынған.

Тарихи тұрғыдан түрікмендер үш түрлі баспанада өмір сүрген. Көшіп-қону үшін киіз үйлер пайдаланылды. Жер шаруашылығымен айналысқан жерлерде балшықтан, кірпіштен үйлер салынған.

Түрікмендер жылдың көп мезгілінде сүт тағамдарынан қатық, сүзбе, айранды қорек етеді. Қой мен ешкі, сиыр сүтін, түйенің шұбатын пайдаланады. Нан тағамына бауырсақ, қаттама, шелпек жатады. Ыстық тағамы – ет қосқан сорпа, қуырдақ (говурма), палау, кеспе көже, тұшпара.

 

Түрікмен асханасының негізгі тағамы — "аш" палауы, бірнеше ондаған түрі бар, негізгі ингредиенттер - күріш пен ет (құс еті, қой еті). Палауға көкөністер, дәмдеуіштер, кептірілген жемістерді қосылады. Түркімен асханасының Орталық Азияның басқа тағамдарынан басты айырмашылығы – ұлттық балық тағамдары. Балықты арнайы қазандарда күріш, анар шырыны, мейіз, күнжіт, өрік қосып пісіреді. Балықты қуырады, сосын қазандарда бұқтырады, кейде ет орнына әртүрлі тағамдарға қосады. Сүт өнімдері мен сүт кеңінен қолданылады, өте пайдалы болып саналатын, дәмі тәтті түйе сүтінен сары май, йогурт, айран жасалады. Қойдан ірімшік, сүзбе массасы, брынза, сиырдан сүзбе, йогурт, ірімшік, сары май дайындалады. Түрікмендердің сүт өнімдері өте көп.

Тәттіден тағамдардан лалагүлдің тамырынан жасалған халва, тәтті тоқаш, қант ұнтағы қосылған пончик, дайындайды. Жергілікті түрікмен қарбыздары, қауындары, жемістері өте дәмді және хош иісті. Сусындардың ішінен олар шайды жақсы көреді. Шығыста олар жасыл, солтүстік пен батыста қара түсті басымырық пайдаланады. Қыста шай сүтке қайнатылып, қой майы, май қосылады.

Көптеген халықтар қалалық киімге ауысқанына қарамастан, түрікмендер өздерінің дәстүрлі костюмдеріне пайдаланады. Ерлер мен әйелдер көйлек, шалбар, кенептен тігілген ұзын халат киеді. Жазда әйелдер тек көйлек пен ұзын шалбар киеді. Халаттар мен теріден жасалған бас киімдер ұлттық киімнің айрықша белгісі болып табылады.

Ұлттық спорт пен ойын түрлерінен ат жарысы, жарыс, байрақ аталатын ат жарысы, сондай-ақ мергендікке баулитын нысана көздеу, ату, ұлттық спорт түрлері, балуандар күресі кең тараған. Түрікмендер-де ерте кезден шахмат, берижи, бадақ салмақ тәрізді есептеу, есте сақтау, ептілік, есту, түйсіну қабілетін арттыратын ойын түрлері бар.

Қазақстанның түрікмен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 3265 (1970 ж.),
• 2241 (1979 ж.),
• 3718 (1989 ж.),
• 1729 (1999 ж.)
• 2 000 (2009) адам.

1989 жылы Қазақстанда тұратын түрікмендердің 72%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайды, бірақ олардың тек 0,6%-ы түрікмен тілін біледі; түрікмендердің 6,6%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 3,7%-ы қазақ тілін меңгерген; түрікмендердің 16,3%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал түрікмендердің 60%-ы орыс тілін меңгерген. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан түрікмендерінің қостілділік әрежесі келесідей анықталды: біртілділер – 671 адам (38,8%), қостілділер – 1058 адам (61,2%).

• Оғыздар
• Атал түрікмендері
• Ирак түрікмендері
• Иран түрікмендері
• Сирия түрікмендері
• Ресей түрікмендері
• Түркия түрікмендері