Mongolšćina je najwuznamniša rěč ze skupiny mongolskich rěčow a hłowna kaž tež hamtska rěč w Mongolskej.
Rěči z njej wokoło 6 milionow ludźi w Mongolskej a dalšich kónčinach na teritorijach Ruskeje, Chinskeje ludoweje republiki a Kirgiskeje. Za standardnu wariantu rěče ma so najwjace wužiwany dialekt Chalcha.
kraje | Mongolska, Ruska, Kirgiziska, LR China (Nutřkowna Mongolska) | |
rěčnicy | něhdźe 6 milionow | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
klasifikacija | Altajske rěče (diskutowana)
| |
oficielny status | ||
hamtska rěč | Mongolska | |
rěčne kody | ||
ISO 639-1: | mn | |
ISO 639-2: | mon | |
ISO 639-3 (SIL): | ||
wikipedija | ||
Chalcha-mongolšćina słuša k centralnej hałuzy mongolskich rěčow, kotrež buchu pak z Turkowskimi rěčemi a Tunguziskimi rěčemi k altajskim rěčam zjimane (Genetiska jednosć altajskich rěčow bu nic powšitkownje akceptowana). Wona je z druhimi mongolskimi rěčemi blisko přiwuzna a nic přeco jasnje wotmjezujomna. Wosebje juhomongolske w Nutřkownej Mongolskej rěčane dialekty ale tež ojratiske dialekty w zapadnej Mongolskej buchu druhdy jako separatne rěče wobhladowane. Wo klasifikaciji hlej nastawk Mongolske rěče.
Centralna mongolšćina je najčasćišo rěčana mongolska rěč a rěči so wot něhdźe 2,3 milionow rěčnikow w Mongolskej republice a dalšich něhdźe 3,5 milionow w Nutřkownej Mongolskej. Wyše toho je mjeńšinowa rěč w Burjatskej (Ruska) a Kirgiskej.
Chalcha-mongolšćina ma slědowace konsonantowe fonemy:
bilabial | labio- dental | alweolar | post- alveolar | palatal | welar | uwular | |
plosiwy | tʰ t | g | ɢ | ||||
afrikaty | tsʰ ts | tʃʰ tʃ | |||||
nazale | m | n | |||||
wibranty | r | ||||||
frikatiwy | β | s | ʃ | χ | |||
aproksimanty | j | ||||||
lateralne frikatiwy | ɮ |
Chalcha-mongolšćina ma slědowace sydom Wokalne fonemy: (Kyrilisce/IPA)
prědnje | centralne | zadnje | |
wysoki | и / i | ү / u | |
wysoko ungespannt | у / ʊ | ||
srjedźowysoki | э / e | ө / o | |
srjedźohłuboki | о / ɔ | ||
hłuboki | а / a |
Wšě wokale wustupuja krótce a dołho; /u/, /ʊ/, /ɔ/, /e/ a /a/ tež z й jako diftong.
Mongolšćina ma wokalnu harmoniju. Při tym buchu wokale do prědnich (w mongolskim rěčnym wužiću žónske), to su /e/, /o/ a /u/, ale tež zadnje (mongolsce muske), to su /a/, /ɔ/ a /ʊ/, rozdźělowane; /i/ je neutralny. We słowje wustupuja regularnje jenož prědnje abo jenož zadnje wokal. /i/ móže z woběmaj wustupować.
Wjele sufiskow wustupuje w štyri rozdźělene formy, při tym so dalše rozdźělowanje přidaja. Wokal sufiksa so złoži při tym po poslednim wokalu kmjena a drje po slědowacej šemje:
/i/ bu při tym ignorowany. Jeli słowo wobsahuje jenož /i/, to so [e] pokaza.
Słowo, kotrež jenož krótke wokale wobsahuje, bu přeco na prěnjej złóžce přizwukowane. Słowo z dołhimi wokalemi resp. diftongemi bu na prěnim dołhim wokalu/diftongu přizwukowane. Njepřizwukowane krótke wokale buchu zwjetša sylnje redukowane, na kóncu słowa wone cyle wotpaduja.
Mongolšćina so wuzběhuje přez dospołnje sufigowacu morfologiju a bu k aglutinowace rěče słuša. Dalše detaile a konkretne přikłady wo nominalnej a werbalnej morfologiji su w nastawku Mongolske rěče.
Za mongolski nomen je předewšěm kategorija pad relewantna. Numerus hra druhorjadnu rólu. Genus njeeksistuje.
Buchu za mongolšćinu w cyłku sydom padow akceptowane, a to nominatiw, genitiw, datiw/lokatiw, akuzatiw, ablatiw, instrumental, komitatiw a alatiw.
Zakładne formy padowych sufiksow (kóncowki wariěruja zdźěla hdy po kóncowce kmjena; 4 steji za štyri formy sufiksa (a/o/e/ö), 3 za tři formy (a/o/e) a 2 za dwě formje (u/ü) resp. (a/e) wotpowědujcy wokalneje harmonije; )
pad | sufiks | wužiwanje |
---|---|---|
Nominatiw | - | subjekt, njedefinitny a nječłowjeski objekt, městne pomjenowanja |
Genitiw | -ийн /-ijn/ | atribut nomena |
Datiw/Lokatiw | -д /-d/ | indirektny objekt, městne podaće, cil |
Akuzatiw | -ийг /-ijg/ | definitny abo čłowjeski direktny objekt |
Ablatiw | -аас /-aas/4 | wuchadźišćo, přirunanje, přičina |
Instrumental | -аар /-aar/4 | srědk, puć |
Komitatiw | -тай /-taj/3 | přewodźer; za wuznam wot wobsedźenstwa |
Alatiw | -руу /-ruu/2 | směr |
Markěrowanje numerusa je w mongolšćinje opcionalne a so skerje rědko wužiwa. Při wužiću numeralow bu skerje žadyn plural njemarkěrowany.
Eksistuja wjacore pluralowe sufiksy, kotrychž wužiće so zdźěla po fonologiskich kriterijach złoži, najčasćišo pak njeje předpowědźujomne. Najčasćiši sufiks je -ууд /-uud/2, dalšej stej -д /-d/ a -с /-s/. Za nomeny, kotrež woznamjenja ludźi, eksistujetej dwě dalšej kóncowce: -чууд /-čuud/2 (z kolektiwnym woznamom) a нар /nar/2.
Pluralowy sufiks steji před padowym sufiksom.
Nimo móžnosće, wužiwać wosobowe pronomeny w genitiwje jako posesiwny pronomen, ma mongolšćina tež sufiksy, z kotrymiž hodźitej so wobsydstwo abo přisłušnosć zwuraznjeć.
Posesiwne sufiksy steja za padowym sufiksom.
Wosoba | Singular | Plural |
1. | минь /min'/ | маань /maan'/ |
2. | чинь /čin'/ | тань /tan'/ |
3. | нь /n'/ | нь /n'/ |
Swójske wosobowe pronomeny eksistuja za prěnju a druhu wosobu, mjeztym zo za třeću wosobu so wužiwa demonstratiwne pronomeny энэ /ene/ (tutón, tuta, tuto) a тэр /ter/ (tamny). Tež tu njeje rozdźěl po genusu. W druhej wosobje eksistuje kaž w němčinje familiarna (чи /či/) a zdwórliwa forma (та /ta/). W genitiwje plurala bu mjezy inklusiwnym (бидний /bidnij/) a eksklusiwnym (манай /manaj/) rozeznawane.
Wosoba | Singular | Plural |
1. | би /bi/ | бид (нар) /bid (nar)/ |
2. | чи /či/, та /ta/ | та нар /ta nar/ |
3. | энэ /ene/, тэр /ter/ | эд /ed/, тэд (нар) /ted (nar)/ |
Mongolšćina ma bohaty repertoire na werbowych formach. Při tym so rozeznawa mjezy tři skupinami, kotrež rozdźělane funkcije wupjelnjuja. Wšěm zhromadne pak je, zo wupraja wone předewšěm tempus, aspekt a modus a zo njepokazaja žanu kongruencu.
Dalše detaile w nastawku Mongolske rěče.
Syntaks mongolšćiny so wuzběhuje přez to, zo wona zwjetša hłowofinalna je. Zakładny słowoslěd w sadźe je potajkim SOV, w nominalnych frazach nomen přeco na kóncu steji, a so postpozicje wužiwaja.
Prěnje za mongolske rěče wužiwane pismo bu wot Kitan před 10. lěttysacom (?) za čas chinskeje Tang-dynastije wužiwane, kotrychž chroniki tež jednotliwe słowa traděruja. Kitan załožowachu w sewjerowuchodnej Chinje Liao-dynastiju, wot kotrejež su wězo jenož małe jednotliwosće traděrowałe, w kotrejž pak prěni raz oficielnu mongolsku pismowu rěč předleži. Tute pismo twori potom bazu za tutu tungusiskich Dźurdźow (němsce Dschurdschen) Jin-dynastije. Jich teritorij bu potom kaž tutón chinskeje Song-dynastije wot Mongolow (Yuan-dynastija) dobywany.
Prěnje pismo srjedźneje mongolšćiny je wertikalne ujguriske pismo, kotrež bu na kóncu 12. lětstotka přewzate a na mongolšćinu přiměrjene. Najstarši zdźerženi pisomny dopokaz w formje narowneho napisa pochadźa z tutoho časa. Tehdy najwuznamniša literariska twórba, Tajne stawizny Mongolow, je drje jenož chinsce traděrowana, tola pušći so najebać toho konkluzije na wosebitosće tehdy wužiwaneje srjedźomongolskeje rěče ćahnyć. Klasiska forma tutoho tradicionelneho mongolskeho pismo bu w 17. lětstotku sfiksowana. Wona bu hač dźensa w Nutřkownej Mongolskej wužiwana.
Oficielne pismo mongolskeje Yuan-dynastije w Chinje bě tibetiske Phags-pa-pismo (1269–1368), ale tež chinske pismo bu za mongolske teksty intensiwnje wužiwane. Wot 13. hač do 15. lětstotka eksistuja mongolske teksty w arabskim pismje. Wob čas buchu hišće wjacore druhe pismowe systemy namjetowane, na př. wot Zanabazara wuwiwane Sojombo-pismo.
W lěće 1931 bu we Wonkownej Mongolskej najprjedy łaćonski alfabet, wot lěta 1937 na sowjetskim ćišću kyriliski alfabet zawjedźeny (z nowymaj pismikomaj za /ö/ a /ü/). W lěće 1941 bu wužiwanje literariskeje mongolšćiny a z tym tež stareho ujguriskeho pisma zakazane. Wot lěta 1994 bu klasiske pismo w Mongolskej zaso w hornich šulach wučene. Wono so často za firmowe tafle, loga a podobne dekoratiwne zaměry wužiwa, za wšě dalše dale kyriliski alfabet. W Nutřkownej Mongolskej so dale tradicionelne ujguriske pismo wužiwa.
This article uses material from the Wikipedia Hornjoserbsce article Mongolšćina, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Wobsah pod CC BY-SA 4.0 k dispoziciji steji, jeli njeje so hinak podało. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Hornjoserbsce (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.