लाला लजपत राय

भारतीय स्वातंत्र चळवळींतलो एक व्हड क्रांतिकारी फुडारी. ताची आवय गुलाबदेवी पयलींची शीख आशिल्ली. बापूय लाला राधाकिशन हो फार्सी आनी उर्दू विशयाचो शिक्षक आशिल्लो. धर्मीक सहिश्णुतायेच्या वातावरणांत वाडत आशिल्ल्या लजपतरायान मिशन हायस्कुलांतल्यान शिक्षण घेवन फुडें एलएल्.बी. ची पदवी जोडली (1886) आनी थोड्याच काळाभितर यशस्वी वकील म्हणून तो नामनेक पावलो. फुडाराक 1892 त लाहोराक स्थायीक आसतनाच ताचें राधादेवी हे हिस्साट हांगासल्ले अगखाल कुटुंबातले चलयेकडेन लग्न जालें (1877). ताका दोन चले आनी पार्वती नांवाची एक चली आशिल्ली.

त्याकाळार जातीच्यो वण्टी मोडून समर्थ जावन परकी इंग्रज सरकारा आड आवाज काडपी आर्य समाजाची पंजाबी हिंदूंचेर मोहिम पडपाक लागिल्ली. लालाजीकूय ताची ओड दिसली आनी तो सक्रिय आर्य समाजवादी जालो. अर्ज विनवणुकांचें नेमस्त राजकारण चलोवपी काँग्रेसीविशीं ताका सहानुभुती दिसनाशी जाली. तरीय 1904 त पंजाबी नांवचें पत्र सुरु करुन पंजाबाचो वांगडी म्हणून तो काँग्रेस अधिवेशनाक गेलो. थंय ताचो इतको प्रभाव पडलो, ब्रिटीश लोकांमुखार हिंदी लोकांचे कर्झन राजवटींतले प्रस्न आनी राजकीय मागण्यो मांडपाखातीर सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, मुहंमद अली जिना आनी गो. कृ. गोखले हांचे वांगडी लालाजीचीय निवड जाली. मे 1905 त तो इंग्लंडाक गेलो. पूण थंयच लोक थळाव्या प्रस्नांत इतले घुस्पल्ले, लालाजीचे भोंवडेचो कांयच उपेग जालोना. वयल्यान परततकूच बंगालची फाळणी जाहीर जाली.बरींच वर्सा सत्तरे आशिल्लो कॉन्झव्हेंटिव्ह पक्ष वेंचणुकेंत 1905 त हारलो

नव्या उदारमतवादी पक्षाविशीं काँग्रेसच्या नेमस्त फुडाऱ्यांक बऱ्योच आशा आशिल्ल्यो. ताकालागून डिसेंबरच्या बनारसच्या काँग्रेसच्या अध्यक्षीय उलोवपांत गोखलेन फाळणीक विरोध करुनय एकूण मवाळ भास वापरली. त्या वर्सा देशांत दुकळ पडिल्लो आनी कर्झनचे हुकुमशायेक लागून लोक त्रासांत आशिल्ले. ह्या कारणाखातीर ब्रिटीश युवराजाक येवकार दिवपी पयल्याच थाटाक लालाजीन कडक विरोध केलो. ताका लोकमान्य टिळक आनी बिपिनचंद्र पालासारकिल्या जहाल फुडाऱ्यांचोय तेंको मेळ्ळो. उक्त्या अधिवेशनांत ह्या थारावावयल्या भासाभाशेच्या वेळार जहाल फुडारी गैरहाजीर रावले. बंगालाची फाळणी अऩी कर्झनचे हुकुमशायेच्या निशेधार्थ लाखांची केली. इंग्लंडांतले सत्तेर आशिल्ल्या उदारमतावादी पक्षाचेर आनी चडकरन भारताचो मंत्री मोर्ले हाचेर विस्वास दवरुन नेमस्त फुडारी फाळणे आडचें आंदोलन बंगाला पुरतेंच शिमीत दवरपाचे यत्न करताले. 1906 त जव्हालांनी ह्या धोरणाक कडक विरोध केलो आनी ब्रिटीश मालाचेर पुराय देशभर बहिश्कार घालपाखातीर प्रचाराची मोहिम सुरु केली. 1857 च्या संग्रामाच्या भांगरा जयंती सुवाळ्याखातीर लाणें लोकजागृताय सुरु केली. कालव्याची आंखणी केले उपरांत व्हडा प्रमाणाचेर मेकळी उरिल्ली भूंय भायल्या शेतकारांक कांय अटींचेर दिल्ली. वीस – पंचवीस वर्सां उपरांत ताचेर नवे निर्बंध घालपी कॉलनायझेशन बील पंजाब सरकारान मानून घेतलें. तेचवेळार तीन जिल्ह्यांतली उदकाची पट्टी (कर) देडपटीन वाडयली. लालाजी आनी ताचो वांगडी अजितसिंग (हुतात्मो भगत सिंगाचो बापोलयो) हांच्या प्रचाराक लोकांनी, शेतकारांनी आनी चड करुन पिडेस्त निवृत्त सैनिकांनी व्हड प्रतिसाद दिल्लो.

10 मे 1907 ह्या दिसा हजारांनी पंजाब्यांक घेवन लाहोरचो किल्लो घेवन 1857 ची भांगरा उत्सवी कार्यावळ मनोवपाची येवजण लालाजीन थारल्या असो बोवाळ सरकार धार्जिण्या युरोपीय पत्रांनी सुरु केलो. पंजाब सरकारानूय बंडाचो उलो मारलो. निमाणें आदले दिसा म्हळ्यार 9 मेक लालाजी आनी अजितसिंगाक अटक करुन मंडालेच्या बंदखणींत दवरले. देशांत आनी देशाभायरुय निशेधाचें ल्हार पातळ्ळें. व्हायसरॉयान पंजाब कॉलनायझेशन बिलाक मान्यताय न्हयकारी. वाडयल्ली उदकावयली पट्टीय रद्ध केली. पंजाब थंड जालो. मात सरकारान वृत्तपत्रांचो गळो अंदोवपी काळें बील आनी राजद्रोही सभांक बंदी घालपी राय आनी अजितसिंग हांची सुटका जाली.लालाजीक पंजाबचो शींव म्हणून गौरवपांत आयलो. ताच्या बंदखणीच्या काळांत ताच्या बऱ्याचशा अनुयायांनी मोवाळ धोरण आपणावन शरणांगतीवाद भुमिका घोतली. ताची दुखेस्त जाणविकाय ताका सुटकेउपरांत जाली.

कांय शिखांनी तर आजितसिंग हो शीखूच नाशिल्लो अशें पत्रक काडलें. आर्य समाजी फुडाऱ्यांनी आपली राजकारणाकडेन कांयच लागणूक ना, अशें परत परत घोशीत केलें. ताकालागून म्हयन्या उपरांत भरिल्ल्या सुरत हांगा जावपी काँग्रेस संघटनेच्या अधिवेशनाचो अध्यक्ष जावपाच्या, प्रस्तावाक लालाजीन संमती दिलीना ताणें पंजाब पीपलस सोसायटी नांवाची संघटना काडली. आर्य समाजाच्या दयानंद कॉलेजींतलो जहाल देशभक्तीचो ओतो देंविल्लो पळोवन ताणें राश्ट्रीय कॉलेज काडलें.1920 त खिलाफत आंदोलनाक तात्विक विरोध आसूनय ताणें नमतें घेतलें. त्या वर्सा काँग्रेस अधिवेशनाचें अध्यक्षपद सगळ्यांच्या मतान ताका दिवपांत आयलें. नोव्हेंबर 1921 त ताका अटक जावन ख्यास्त फर्मायली पूण भलायकी इबाडिल्ल्यान ताची बेगीनूच सुटका जाली. मोतीलाला नेहरु, चित्तरंजन दास हांचे वांगडा फेर गटांत रावण ताणें स्वराज्य पक्षाची स्थापणूक केली. खिलाफत आंदोलनांत मलबारांतल्या खुबळिल्ल्या मेपाल्यांनी व्हड दंगली केल्यो आनी आक्रमक मुस्लिम जातीवाद उसळून आयले.

ताची खर प्रतिक्रिया जाल्ल्यान बऱ्याचशा राश्ट्रीय फुडाऱ्यांनी हिंदू महासभेचें पुनरुज्जीव केलें. 1925 च्या पयल्या अधिवेशनाचो लालाजी अध्यक्ष आशिल्लो. 1926 उपरांत स्वराज्य पक्षान अँसेंव्लीचेर बहिश्कार घालो. तातूंत लालाजी वांटेकार जालोना. फेब्रुवारींत (1928) केंद्रिय अँसेंब्लींत सायमन कमिशनाचेर सगळे ब्रिटीश नेमिल्ले खातीर सरकाराचो निशेध करपी थाराव लजपतरायान मांडलो. तो व्हड मतान मान्य जालो. नोव्हेंबराचे सुरवेक पंजाबांत कमिशन आयले उपरांत लालाजीन निदर्शनाचें फुडारापण केलें. तातूंत जाल्ले नेटाचे मारहाणीन तो दुयेंत पडलो आनी तातुंतच ताका मरण आयलें. म्हयनेभराभीतर भगतसिंग आदी क्रांतिकारकांनी साँडर्सची हत्या करुन लालाजीच्या मरणाचो बदलो घेतलो.समाजीक सुदारणा आनी हरिजनांचो उध्दार हे बाबतींतूय लालाजी कार्यरत आशिल्लो. ताच्या अनहॅपी इंडिया ह्या खासकरुन गाजिल्ल्या ग्रंथाचेर आनी हेर लेखांचेर मेळयल्ले दोन लाख रुपये ताणें ह्याच कामाखातीर वापरले.