ब्राह्मो समाज

20 ऑगस्ट 1828 ह्या दिसा राजा राममोहन रॉय (1772-1833) हांणे महाराजा द्वारकानाथ टागोर, कालिनाथ रॉय आनी मथुरानाथ मलिक ह्या तीन इश्टांच्या पालवान कलकत्याक ब्राह्म सभा स्थापन केली. हे सभेकूच फुडें ब्राह्म समाज वा ब्राह्मो समाज अशें म्हणूंक लागले. उपरांत प्रसन्नकुमार ठाकूर, चंद्रशेखरदेव आनी रामचंद्र विद्दावागीश हे ब्राह्मो समाजांत आयले. 23 जानेवारी 1830 दिसा समाजाच्या स्वतंत्र मंदिराची स्थापना जाली.

त्या मंदिराविशीं जी घोशणा केल्ली ती अशी- ह्या उपासना मंदिरांत सगळ्या विश्र्वाचो जनक आनी राखणकर्तो अशा एका शाश्र्वत, निर्विकार आनी अतक्य अशा परमेश्र्वराचीच ब्राह्मो समाजाची उपासना जातली. तशेंच हांगा खंयचीय मुर्ती, चित्र, पुतळो वा हेर कसलेंच प्रतिक दवरचेनात. पुजे निमतान वा आहाराखातीर हांगा कसल्याच जिवाची हत्या जावंची ना हेर खाद्द पेयांचे वेव्हार जावंचेनात, तशेंच कसल्याय पंथाच्या वा व्यक्तीच्या उपासना-पद्दतीविशीं वा मुर्तीविशीं टिका वा निंदा जातली अशें भाशण जावंचेना जाचेवरवीं निती, भूतदया, पावित्र्य, परोपकार ह्या सद्गुणांची उदरगत जातली आनी सगळ्या धर्माच्या आनी पंथांच्या लोकांमदीं बरेपण आनी एकचार वाडटलो असोच उपदेश आनी संवाद जातलो.

सार्वत्रिक एक धर्म करप हो ब्राह्मो समाजाचो हेत आशिल्लो. संवसारांतल्या सगळ्या धर्मांचें एकूच सार म्हळ्यार एकेश्र्वर भक्ती. पुराय विश्व हें परमेश्र्वराचें देवूळ. काळीज हेंच परमेश्र्वराच्या अणभवाचें दार, सत्य हेंच अविनाशी शास्त्र, विश्र्वव्यापी मोग होच निरपवाद नेम, जिवीत हीच उदरगतीची भोंवडी आनी मनीसजात हीच विश्र्वाची सोबा अशें तरेच्या विचारांक पोसवण दिवपाखातीर ब्राह्मो समाजची स्थापना जाली. दरेका सप्तकाचे अखेरेक सांजवेळार एकठांय जमून सामूहिक प्रार्थना, प्रवचन, ध्यान आनी भक्तीसंगीत ह्यो ब्राह्मी समाजाच्यो मुखेल कार्यावळी आशिल्ल्यो.

राममोहन रॉय हाणें एकेश्र्वरमतवादाच्या प्रचाराखातीर कांय पुस्तकांय उजवाडायलीं. 'संवाद कौमुदी' हें नेमाळेंय सुरु केलें. दादल्या बायलांचे समानत्व आसचें हे नदरेन राममोहन रॉय हाणें बायलांचे मुक्तीखातीर आंदोलन सुरु केलें. देशभर चालू आशिल्लो 'सती' हे क्रूर चालीआड ताणें खर आवाज उठयल्ल्यान ब्रिटीश सरकार ही चाल बंद करपाखातीर कायदो लागू करचो पडलो. तेन्नाचो (वायसरॉय‌‌‌‌‌‌‌)लॉर्ड बँटिक हाणे ४ डिसेंबर १८२९ दिसा सती हे चालीचे बंदीखातीर हुकूम काडलो. राममोहन रॉय हाणें इंग्लीश शिक्षणाखातीर म्हाविद्दालय स्थापन केलें.

२७ सप्टेंबर १८३३ ह्या दिसा राममोहन रॉय हाका इंग्लंडांत आसतनाच मरण आयलें. ते उपरांत ब्राह्मो समाजाच्या आंदोलनाचो नेट कांय काळ उणो जालो. १८४१ त द्वारकानाथाचो तरनाटो पूत देवेंद्रनाथ टागोर हाणें ब्राह्मो समाजाची जापसालदारकी आपल्या आंगार घेतली.

देवेंद्रनाथान ब्राह्म धर्माचे प्रचारक शेकोवन तयार करपाखातीर तत्वबोधिनी पाठशाळा स्थापन केली. देवेंद्रान १८४३ त ब्राह्मो समाजाच्या वांगड्यांक बंधनकारक अशी नेमावळ तयार केली. तातूंत मूर्तीपुजेक बंदी आशिल्ली. रामचंद्र विद्दावागीश हाका समाजाचो आचार्य नेमलो. देवेंद्रनाथ आनी ताणें स्थापिल्ले पाठशाळेंत तयार जाल्ले कितलेशेच प्रचारक ब्राह्म धर्माच्या प्रसाराखातीर पंजाबापसून उदेंत बंगालमेरेन वेगवेगळ्या मुखेल शारांनी आनी तीर्थथळांक नेमान भेट दिताले.

१८५७ त केशवचंद्र सेन हो तरनाटो ब्राह्मो समाजांत आयलो. १८५९ त सावन ताणें समाजाच्या वावराक नेटान गती हाडली. ब्राह्मविद्दालय नांवाचे धर्माध्यायनाचें एक शिक्षणकेंद्र देवेंद्रान सुरु केल्लें. ह्या विद्दालयांत केशवचंद्र सेन धर्मीक तत्वगिन्यानाचेर व्याख्यानां दितालो आनी देवेंद्र बंगालींत धर्माविशीं चर्चा करतालो. केशवचंद्र सेनान भारतांतल्या व्हडल्या व्हडल्या शारांक भेटी दिवन इंग्लिशींत ब्राह्मो धर्माचो प्रचार केलो. १८६० त केशवचंद्र सेन आनी ताच्या वांगड्यांनी 'संगत सभा' ह्या नावान एक संस्था स्थापन केली. हे सभेन समाजसेवेचो आनी इंग्लीश शिक्षणाच्या प्रचाराचो मोलादीक वावर केलो. केशवचंद्राचे बुध्दीमत्तेचो प्रभाव सुशिक्षितांचेर बरोच पडलो. समाजाचे मुखेल आचार्य आशिल्ल्या देवेंद्र हाणें हे आचार्यपद स्वता जावन केशवचंद्रान आपले बायलेक उपासनेंत सामील केली. ताचें अनुकरण हेरांनीय केलें.

ह्या भायर सरिल्ल्या लोकांनी ११ नोव्हेंबर १८६६ ह्या दिसा भारतवर्षीय ब्राह्मो समाज हे संस्थेची स्थापना केली. समाजीक आनी बौध्दीक स्वातंत्र्य ह्या तत्वाक मान्यताय दिवपी केशवचंद्र सेनान चिटणीसपद स्वताकडेन घेतलें. तेन्नासावन ब्राह्मो समाजाच्यो दोन स्वतंत्र संघटना जाल्यो. देवेंद्रनाथ जे संघटनेचो मुखेल आचार्य आशिल्लो ताका 'आदी ब्राह्मो समाज' आनी केशवचंद्राचे संघटनेक 'भारतवर्षीय ब्राह्मो समाज' अशें नांव पडलें.

रोसाळ उलोवप, पावित्र्याची भावना आनी भक्तीसंप्रदायाची प्राचरसाधना ह्या तीन गजालीक लागून केशवचंद्र सेन हो एक म्हान धर्मगुरु म्हणून नामनेक पावलो. ब्राह्म धर्मांत गुरुपुजेचोय आस्पाव जालो. १८६९ त केशवचंद्र सेन इंग्लंडाक गेलो. थंय इंग्लीश समाजाकडल्यान ताका बरो येवकार मेळ्ळो. महाराणी व्हिक्टोरियाकूय तो मेळ्ळो. इंग्लंडासावन परत येतकच ताणें द इंडियन रिफॉर्म असोसिएशनची स्थापना करुन समाजकार्याचो वावर सुरु केलो. चलयांखातीर शाळा, भुरग्यांखातीर उद्देगप्रशाला आनी सुलभ समाचार हें बंगाली सातोळें ताणें सुरु केलें. आंतरजातीय लग्नां आनी विधवांची लग्नां हांकां कायदेशीर मान्यताय मेळोवपाखातीर १८७२ त 'ब्राह्म मॅरज अॅक्ट' ब्रिटीश शासनाकडल्यान संमत करुन घेतलो.

केशवचंद्राच्या हातांतल्यान ब्राह्म धर्माकडेन एक गुन्यांव घडलो. कुचबिहार संस्थानाच्या १५ वर्सांच्या राजकुंवराक आपली १३ वर्सांची चली दिली आनी हो लग्नसुवाळो परंपरागत हिंदू पद्दतीन घडोवन हाडलो. सुशिक्षीत हिंदूकडल्यान ताची खूब नालस्ती जाली. १८७८ त कितलेशेच ब्राह्मो समाजी वावुरपी प्रचारक आनी इश्ट ताचेपसीन पयसावले.

ह्या वेगळ्या जाल्ल्या लोकांनी साधारम ब्राह्मो समाज हे नवे संस्थेची स्थापना केली. २२ जानेवारीक १८८१ दिसा साधारण ब्राह्मो समाजाच्या मंदिराचें कलकत्त्याक उक्तावण जालें. पंडित शिवनाथ शास्त्री हाणें ह्या समाजाचें फुडारपण केलें. ह्या साधारण ब्राह्मो समाजान बायलांच्या शिक्षणाचेर भर दिल्लो. आदी ब्राह्मो समाजाचे वयर जे स सिध्दांत सांगिल्ले तातूंत आनिकूय तीन सिध्दांतांची भर पडली. ते अशेः १‌‌‌)ईश्र्वर हो सगळ्या मनशांचो बापूय आनी सगळे मनीस हे भाव. २‌)आत्मो अमर आसा आनी ताची उदरगत एकसारकी जायत आसता. ३)देव पुण्य आचरणान प्रसन्न जावन कृपा करता आनी पातक्यांक ख्यास्त करता.

८ जानेवारी १८४४ दिसा केशवचंद्र सेन संवसाराक अंतरलो. ताचेउपरांत मात संस्थेच्या वावराचो नेट उणो जायत गेलो. केशवचंद्राची सुवात घेवपाक कोणूच पात्र ना, अशें सगळ्यांक दिशिल्ल्यान ताची सुवात रितीच उरली.

भारतीय ब्राह्मो समाजाचेच सादारण ब्राह्मो समाज आनी केशवचंद्र सेनाचो नवविधान समाज अश दोन भाग जाले. केशवचंद्र सेनाच्या नवविधान पंथान धर्मीक उपासनामार्गाचो पुरस्कार केलो, जाल्यार साधारण ब्राह्मो समाजांत समादसेवा आनी समाज सुदारणा हांचेर चडसो भर दिलो, ब्राह्म इतिहासकार पंडित शिवनाथ शास्त्री आनी आनंदमोहन बोस ह्या हुशार आनी देशभक्त द्वयीचें फुडारपण साधारण ब्राब्मो समाजाक मेळ्ळें. सुरवातीचे पिळगेंतल्या ब्राह्मो समाजा ईश्र्वरचंद्र विद्दासागराची समाजसुदारणेची परंपरा ताणें फुडें चलयली.

बायलांचे शिक्षण बो ब्राह्मो समाजाचो आवडीचो विशय. तत्वकौमुदी, इंडियन मॅसेंजर, संजीवनी, वामबोधिनी, मुकुल, मॉडर्न रिव्ह्यू, प्रवासी, सुप्रभात, सेवक, महिला, सोपान ह्या नेमाळ्यांवरवीं लोकशिक्षणाचें काम केलें. कृष्णकुमार मित्र, पं. सीतानाथ तत्वभूषण, नगेंद्रनाथ चतर्जी, दीरेंद्रनाथ चौधरी, हेमचंद्र सरकार हांचेसारक्या कितल्याशाच विव्दानांनी इतिहासीक, धर्मीक आनी हेर विशयांवयले साहित्य उजवाडायलें. रवींद्रनाथ टागोर ह्या ब्राह्मो समाज कवीन संवसारभर नामना मेळयली.

ब्राह्मो समाजाचे कितलेशेच फांटे महाराष्ट्रांत आनी गुजरातांत स्थापन जाल्ले. ब्राह्मो समाजाच्या आंदोलनावरवीं एकुणिसाव्या शतमानांत बंगाल आनी उदेंत भारतांत समाजप्रबोधनाचो मोलाचो वावर जालो. ब्राह्मो समाजाच्या आंदेलनाचो नेट विसाव्या शतमानांत जरी उणो जालो तरी आर्विल्ल्या विचारांचो मूळ उगम ब्राह्मो समाजाच्या आंदोलनांत सांपडटा.