देवळी

पुर्विल्ले ग्रामवेवस्थेंत देवळी हो एक म्हत्वाचो घटक आशिल्लो. देवळांत सान्न-शिंताडो करप, पुजेखीतीर फुलां हाडप, दिवल्यो-आयदनां घांसप हे सातकी कामां देवळ्यान करपाचीं आसतात. हे भायर पुजेवेळार घांटी मारप, पालखेकडेन वा हेर उत्सव प्रसंगार शींग वाजोवप, तशेंच देवळांत कितेंय हाड-व्हर करपाचें आसल्यार तेंवूय काम देवळ्याचेंच आसतात. देवळीपणाचो वारसो ताका परंपरेन मेळ्ळील्लो आसता. ताचे चाकरेखातीर ताका देवस्थानान वा गांवान थरावीक शेत वा जमीन सोडिल्ली आसता. तशेंच, उत्सव वा पुरवणे प्रसंगार देवाचे येणावळींतलो एक थरावीक वांटो देवळ्याक मेळटा. दर सणा-परबेक ताका गांवात 'परब' मेळटा. म्हणजेच परब मनोवपाखातीर नाल्ल-तांदूळ-गोड हे सारको शिदो मेळटा. परबेचे 'सान्नां-पोळे' मेळटात. पिकेकडेन दर खळार 'खळ-कुडोव' मेळटा. देवळी ज्या देवाची सेवा करता. तोच ताचो कूळदेव आसता. गोंयांत म्हादेव, सांतेर, बेताळ ह्या देवस्थानांकडेन देवळी मेळटात. तांकां 'नायक' अशेंय म्हण्टात.

देवळ्यावयल्यान ताचे जातीकय 'देवळी' अशेंच नांव पडलां. चार वर्णांमदल्या चवथ्या शुद्र वर्णांत हे जातीचो आस्पाव जाता. ही जात गोंय, कोंकण, महाराष्ट्र, तमाळनाडू, कर्नाटक, केरळ ह्या वाठारांत मेळटा. हें घराणें बामण, मराठे, वाणी, कांकणकार, गुरव, खारवी, भंडारी, शेट आनी कांसार ह्या जातींगेर जेवंक शकता. जाल्यार देवळ्यांगेर म्हार आनी चामार जातीचे लोक जेवतात.

'भावीण' हें देवळी प्रथेचेंच एक रूप. हांगा दादल्या बदला बायल देवाचें वावराडेपण करपाखातीर बांदिल्ली आसता. ही चाल भारतभर मेळटा आनी अशे बायलेक 'देवदासी' हें नांव गोंयाभायर रूढ आसा. देवदासीची प्रथा खूब पोरणी आनी बाबीलॉनांतल्यान इस्तर देवतेकडेनय संबंदीत देवदासी आशिल्ल्यो अशी म्हायती मेळटा. खूब पुर्विल्ल्या काळार देवळीं घराणें 'देवळी' अशेंच आडनांव लायतालें. आयज तांतूतले कांय जाण 'देवदास' अशें आडनांव लायतात जाल्यार कांय जाणांनी आपल्या गांवच्या नांवाफाटल्यान 'कार' प्रत्यय जोडून तें आडनांव म्हणून घेतलां. सिंधु संस्कृतींतय देवळी परंपरा वा ते परंपरेतल्यानच जल्माक आयिल्ली देवदासी परंपरा घोळणुकेंत आशिल्ल्याची म्हायती मेळटा.

मूळ सुमेरा संस्कृतीचें खाशेलपण आशिल्ली ही देवळी परंपरा गोंयांत क्रिस्ता आदल्या सुमार 2300-2280 ह्या काळांमदीं सुमेरांनी हाडली, अशें विद्वानांचें मत आसा. सुमेरा आदीं गोंयांत वसणूक करून आशिल्ल्या मारांग, शबर, कोल आनी उपरांत आयिल्ल्या गौड सारस्वतांनी ती उखलून धरली आनी आपले संस्कृतायेंत ती आस्पावन घेतली. सुमेर संस्कृतायेन गोंयांत प्रवेश केले उपरांत 'देवळी', 'देवदासी' ह्या सारक्या संकल्पनांनी गोंयचे मूळचे कृषिपरंपरेचेर प्रभाव घालून तोचे दोन फांटे केले, जांतल्या एका फांट्यान गांवाखातीर लागतलें अन्न - धान्य आनी हेर उत्पन्न तयार करपाची जबाबदारी उखल्ली जाल्यार दुसऱ्यान देव-देवळां सांबाळ्ळीं.

ह्या दुसऱ्यांतलो पयलो भाग निखटी देवाची लेवा आनी देवळांची राखण करूंक लागलो जाल्यार दुसरो देवामुखार कलाप्रदर्शन करून देवाची सेवा करूंक लागलो. 'देवळी' परंपरेचो आस्पाव दुसऱ्या वर्गांतल्या पयल्या भागांत जाता. सुरवातेक देव-देवळांची राखण करपी, सांबाळ करपी, ह्या अर्थान देवळ्याक आशिल्लो मान कालांतरान कुशीक पडून फकत देवाचो वावराडो इतलोच ताका मान उरलो.

देवळी घराण्यांतल्या पुताक 'देवळी' जाल्यार धुवेक 'देवळण' म्हण्टात. देवळण जरी देवळांतले सेवेखातीर बांदिल्ली नासली तरी ती देवळांतलीं खूबशीं कामां करता. तिका लग्न जावंक मेळना. लग्नाबदला तिचेंर 'शेंस' नांवाचो संस्कार करता. हे शेंसविधीत तिचें लग्न देवाकडेन लायतात. सुरवातेक ह्या घराण्यातल्या सगळ्याच धुवांक शेंस घालताले. उपरांत एकल्या कोणाकूय घरा दवरून हेरांची लग्नां करपामेरेन सुदारणा जाली.गोमंतक मराठा समाज ह्या देवदासी समाजांतल्या जाळवणदारांचे चळवळीक येस येवन आयज गोंयात ही चाल पुराय तरेन बंद जाल्या.

देवळी पयलीं चड करून लग्नां जायनाशिल्ले ते भयणीच्या संवसारात ओंपून घेताले. पूण तांकां लग्न जावपाचेंच आसल्यार तांच्या जातीची व्हंकल मेळप कठीण जातालें. तांकां मागीर दुसरें गरजेवंत जातींतल्यान चली मागून हाडची पडटाली.

पयलीं गांवांत भट-बामण वा खंयच्याय उंचेल्या वर्गातल्या चलयांचें लग्न जालें जाल्यार तांचेबरोबर 'देवळण' धेडी म्हण धाडपाची चाल आशिल्ली. हे देवळणीक मागीर तिच्याच घरा घोळून थंयच आजल्म रावंचें पडटालें. तिगेर जल्माक येतले संततीकय मागीर आवयच्या ते धनिणीच्या घराकडेनूच लागणूक धरून रावंचें पडटालें. तिका स्वताखातीर वेगळी मालमत्ता एकठांय करपाचो अधिकार नासतालो. आज ही प्रथा पुरायतरेन बंद पडल्या. पूण अजुनूय गोंयच्या कांय गांवांनी धेडी म्हणून देवळ्याची चली व्हंकलेबरोबर धाडटना दिसता. ती कांय दीस रावन मागीर आपल्या घरा परती येता. देवळण ही देवाची बायल आनी ती जल्मसवायशीण आसता अशें मानतात आनी तिका शुभ-कार्यांत पयलो वांटो आसता. लग्नांत बाशींग तयार करप, मणी गुंथप, होंट भरप हीं कामां मुद्दाम तिचेकडल्यान करून घेतात. कलवंत जात देवळी जातीक आपले परस उण्या दर्ज्याची मानता आनी ती आपल्या नाचाक केन्नाच देवळ्याकडल्यान सांगात घेना. देवळी घराणें मास-नुस्तें खाता. कांय देवस्थानांनी पुरवणेक मारिल्लो कोंबो देवळ्याक येणें आसता.

अर्थीक नदरेन बरे आशिल्ल्या देवळी घराण्याचो भेस-अलंकार आनी चाली-रिती उंचेल्या वर्गांतल्या लोकांकडेन साम्य दाखोवपी आसतात. तांची बोली, तांचो ज्या घराण्यांकडेन चड संबंद येता त्या घराण्यांचे बोलीकडेन नातें जोडपी आसता. आयज देवळ्यांचे जिणें-पद्दतींत खुबूच बदल जाला. भोवतेक जाणांनी आपलो पारंपारीक धंदो सोडून दिला जाल्यार कांय जाणांनी फाटली लागणूक म्हणून देवळाकडेन थोडोसो संबंद दवरला. तांच्या भुरग्यांनी आयचें पद्दतींचें शिक्षण घेवन नवे तंत्रीक आनी यंत्रीक वेवसाय-धंदे आपणावंक सुरवात केल्या. तांच्या चलयांची आयज सर्रास लग्नां जातात. देवळी समाजाक आज 'गोमंतक मराठा समाज' ह्या नांवान वळखतात. ह्या गोमंतक मराठा समाजाचें नांव लायतल्या हेर कलवंत, पेरणी, भावीण, बंदे, चेडवां ह्या सारक्या हेर जातींकडेन देवळी समाजाचीं आतां समाजमान्यतायेन लग्नां जातात. 'देवळी' हें उतर ल्हान देवूळ ह्या अर्थानय वापरतात.