Sèimheachadh
'S e atharrachadh chonnragan a tha ann an sèimheachadh.
Tha a' bhuaidh seo cumanta ann an iomadh cànain, gu h-àraid mar bhuaidh eachraidheil.
Ma thèid connrag a shèimheachadh, thèid a lagachadh gu tionndadh nas laige na connraige agus aig a' cheann thall, faodaidh gun dèid an fhuaim a chur gu neoini. Ann an cànanachas, thathar a' coimhead air mar neartachadh sònorachd cuideachd.
Atharrachaidhean
Tha iomadh dòigh ann air a dh'obraicheas sèimheachadh. 'S e am "fosgladh" aonan dhiubh 's an fhuaim a' fàs nas fhosgailte ceum air cheum:
| stad | → | lìomhachadh | → | spìorantadh (dì-spìorantadh) | → | dì-bhusadh | → | cur gu neoini |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| [p] or [pʰ] | → | [pf] or [pɸ] | → | [f] or [ɸ] | → | [h] | → | (neoini) |
| [t] or [tʰ] | → | [ts] or [tθ] | → | [s] or [θ] | → | [h] | → | (neoini) |
| [k] or [kʰ] | → | [kx] | → | [x] | → | [h] | → | (neoini) |
Air neo "sònorachadh" 's an fhuaim 'ga ghuthachadh cuideachd:
| stad | → | lìomhachadh | → | spìorantadh | → | faisgeachadh | → | cur gu neoini |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| [p] | → | [b] | → | [v] or [β] | → | [ʋ] or [β̞] | → | (neoini) |
| [t] | → | [d] | → | [ð] or [z] | → | [ð̞] or [ɹ] | → | (neoini) |
| [k] | → | [ɡ] | → | [ɣ] | → | [ɰ] | → | (neoini) |
Cha bhi slighean an t-sèimheachadh co-ionnann an-còmhnaidh, bidh barrachd cheumannan ann uaireannan no bi diofar toradh ann aig a' cheann thall.
Sèimheachadh eachdraidheil
Gheibhear sèimheachadh eachdraidheil 's cànan ag atharrachadh mean air mhean o ghlùin gu glùin, mar eisimpleir mar a thachair eadar an Laideann agus an Spàinntis. Bha stadan gun ghuth [p t k] aig an Laideann agus sa chiad àite, chaidh an guthachadh gu [b d g]. Anns a' cheum mu dheireadh, dh'atharraich iad gu [β̞ ð̞ ɰ]. Thachair seo, mar eisimpleir, ann am faclan mar vita → vida, caput → cabo, caelum → cielo.
Thachair rud gu math coltach ri seo sna cànain Cheilteach cuideachd. Mar eisimpleir, chaidh an -t- san Innd-Eòrpais a shèimheachadh nan robh e eadar dà fhuaimreag, mar a thachair eadar *teu̯teh2 "muinntir" gu *tou̯tā ann am Proto-Cheiltis, *tōθā ann an Gaeilge Thràth, túath /tʰuaθ/ ann an Seann-Ghaeilge agus gus neoini sa Ghàidhlig: tuath /t̪ʰuə/.
Sèimheachadh co-aimsireil
Sandhi
'S e Sàrdais aon dhe na cànain Ròmansach anns am faighear sèimheachadh dhen t-seòrsa sandhi. 'S ciall dha sin gum faighear sèimheachadh eadar faclan fa leth ma bhios connrag eadar dà fhuaimreag. A chionn 's gur e riaghailt fuaime chunbhalach a tha seo, seach riaghailt gràmair, chan eilear 'ga sgrìobhadh.
| /b/ | → [β] | baca [baka] "bò" | → | sa baca [sa βaka] "a' bhò" |
| /d/ | → [ð] | domu [dɔmu] "taigh" | → | sa domu [sa ðɔmu] "an taigh" |
| /ɡ/ | → [ɣ] | gupu [ɡupu] "ladar" | → | su gupu [su ɣupu] "an ladar" |
Sèimheachadh gràmarach
Gheibhear sèimheachadh eadar faclan fa leth sna cànain Cheilteach cuideachd. 'S e sèimheachadh sandhi a b' àbhaist a bhith ann, le riaghailt shimplidh a chuir sèimheachadh air gach connrag eadar dà fhuaimreag ach mar a chaidh cuid dhe na fuaimreagan air chall thairis air na linntean, dh'fhan an sèimheachadh ach bha e an uairsin 'na riaghailt gràmar aig an robh buaidh air fuaimean. Mar eisimpleir, tha diofar ann a thaobh sèimheachaidh sa Ghàidhlig eadar am fear /əm fɛr/ agus a’ bhean /ə vɛn/. Chithear gu h-ìosal mar a bha buaidh aig leasachan an uilt -os (le ainmearan firinn) agus aig -a (le ainmearan boireann):
- Proto-Cheiltis *(s)indos wiros → Seann-Ghaeilge ind fer → in fer → an fear → Gàidhlig am fear
- Proto-Cheiltis *(s)inda bena → Seann-Ghaeilge ind ḃen → in ḃen → an bhean → Gàidhlig a' bhean
Tha gach connrag fo bhuaidh an t-sèimheachaidh sa Ghàidhlig (ach /l̪ˠ/ aig nach eil cèile shèimichte tuilleadh). Tha luchd-cànanachais a' roinneadh nam buaidhean ann an co-roinntean eadar-dhealaichte mar eisimpleir:
- call an dàrna fhuaimneachaidh m.e. /n̪ˠ/ gu /n/
- lagachadh fuaim chritheanach gu fuaim tapaichte, m.e. /rˠ/ → /ɾ/
- spìorantachadh, m.e. /m/ gu /v/ (le srònachadh 'na chois .)
| Spìorantachadh | ||
| /p/ | → /v/ | bog /pok/ → glé bhog /kleː vok/" |
| /pj/ | → /vj/ (ro fhuaimreag chùlach) | beò /pjɔː/ → glé bheò /kleː vjɔː/ |
| /kʰ/ | → /x/ | cas /kʰas̪/ → glé chas /kleː xas̪/ |
| /kʰʲ/ | → /ç/ | ciùin /kʰʲuːɲ/ → glé chiùin /kleː çuːɲ/ |
| /t̪/ | → /ɣ/ | dubh /t̪uh/ → glé dhubh /kleː ɣuh/ |
| /tʲ/ | → /ʝ/ | deiseil /tʲeʃal/ → glé dheiseil /kleː ʝeʃal/ |
| /k/ | → /ɣ/ | garbh /kaɾav/" → glé gharbh /kleː ɣaɾav/ |
| /kʲ/ | → /ʝ/ | /kʲiaɾ/ → glé gheur /kleː ʝiaɾ/ |
| /m/ | → /v/ | maol /mɯːl̪ˠ/ → glé mhaol /kleː vɯːl̪ˠ/" |
| /mj/ | → /vj/ (ro fhuaimreag chùlach) | meallta /mjaul̪ˠt̪ə/ → glé mheallta /kleː vjaul̪ˠt̪ə/ |
| /pʰ/ | → /f/ | pongail /pʰɔŋɡal/ → glé phongail /kleː fɔŋɡal/" |
| /pʰj/ | → /fj/ (ro fhuaimreag chùlach) | peallagach /pʰjal̪ˠakəx/ → glé pheallagach /kleː fjal̪ˠakəx/ |
| Call an dàrna fhuaimneachaidh | ||
| /n̪ˠ/ | → /n/ | nàdarra /n̪ˠaːt̪ərˠə/ → glé nàdarra /kleː naːt̪ərˠə/" |
| /rˠ/ | → /ɾ/ | rag /rˠak/ → glé rag /kleː ɾak/" |
| Dì-bhusachadh | ||
| /s̪/ | → /h/ | sona /s̪ɔnə/ → glé shona /kleː hɔnə/ |
| /ʃ/ | → /h/ | seasmhach /ʃes̪vəx/ → glé sheasmhach /kleː hes̪vəx/" |
| /ʃ/ | → /hj/ (ro fhuaimreag chùlach) | seòlta /ʃɔːl̪ˠt̪ə/ → glé sheòlta /kleː hjɔːl̪ˠt̪ə/ |
| /t̪ʰ/ | → /h/ | tana /t̪ʰanə/ → glé thana /kleː hanə/ |
| /tʰʲ/ | → /h/ | tinn /tʲiːɲ/" → glé thinn /kleː hiːɲ/ |
| /tʰʲ/ | → /hj/ (ro fhuaimreag chùlach) | teann /tʰʲaun̪ˠ/ → glé theann /kleː hjaun̪ˠ/" |
| Cur gu neoini | ||
| /f/ | → Ø | fann /faun̪ˠ/ → glé fhann /kleː aun̪ˠ/ |
| /fj/ | → /j/ (ro fhuaimreag chùlach) | feòrachail /fjɔːɾəxal/ → glé fheòrachail /kleː jɔːɾəxal/ |
Tha sèimheachadh ag adhbharrachadh call an t-sònrachais cuideachadh. Tha a' Ghàidhlig a' coimhead air /l n ɾ/ mar chèilean laga de /ʎ ɲ rˠ/.
| Call sònrachais | ||
| /ɲ/ | → /n/ | neulach /ɲial̪ˠəx/ → glé neulach /kleː nial̪ˠəx/ |
| /ʎ/ | → /l/ | leisg /ʎeʃkʲ/ → glé leisg /kleː leʃkʲ/ |
Tha /l̪ˠ/ a' dol gu /lˠ/ ann an Gàidhlig na Hearadh.
Litreachadh
Thathar a' nochdadh sèimheachadh le h ann an Gàidhlig is sa Ghaeilge an-diugh ach bhathar a' cleachdadh na puinge sèimheachaidh roimhe san dà chànan. Mar eisimpleir, 's e a ṁáṫair an dòigh air an robhar a' sgrìobhadh a mhàthair roimhe. Chan eil sin cho cumanta sa Mhanannais far am bi litreachadh ma connraige gu lèir ag atharrachadh, m.e. ny çhengaghyn → dy hengaghyn "na teangannan" → "de theangannan".
Faic cuideachd
Tùsan
This article uses material from the Wikipedia Gàidhlig article Sèimheachadh, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Tha an t-susbaint seo ri fhaighinn fo CC BY-SA 4.0 mur eil an caochladh 'ga innse. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Gàidhlig (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.