سپهبد: درجه ای نظامی در ارتش ایران

سپهبد
کشور	ایران
شاخه خدمات	نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
درجه	سه‌ستاره
درجه ناتو	OF-8
شکل گرفته	۱۹ فروردین ۱۳۰۹
رتبه بالاتر بعدی	ارتشبد
رتبه پایین‌تر بعدی	سرلشکر
درجه‌های معادل	دریاسالار

سپهبد فرمانده یک سپاه از ارتش است که آن یگانی راه کنشی است که دارای تجهیزات و تسلیحات لازم برای اجرای عملیات رزمی بوده و از دو یا سه لشکر تشکیل می‌شود.

سپهبد یکی از کهن‌ترین اصطلاحات نظامی فارسی است که در پارسی میانه «spāhpat» و در پارسی باستان «-spāda-pati*» بوده که آن همکردی از دو واژه: «-spāda*» «سپاه» و «-pati*» «سردار، سالار، رهبر» لفظاً به معنای «فرمانده سپاه» است.

سپهبد همچون مقام نظامی (فرمانده سپاه) نخستین بار در سپاه هخامنشیان (۵۵۰ – ۳۳۰ تا میلادی) پدید آمده و به زبان پارسی باستان -spāda-pati* نامیده می‌شد.

فرمانده سپاه اشکانیان (۲۵۰ تا میلادی — ۲۲۴) که سازمان رده‌بندی ده‌دهی سپاه هخامنشیان را به ارث برده بود، spāδpat (به پارتی: 𐭎𐭐𐭀𐭃𐭐𐭕𐭉) نامیده می‌شد.

فرمانده سپاه ساسانیان (۲۲۴ — ۶۵۱) که نیز رده‌بندی و نامگذاری سپاه اشکانیان را به ارث برده بود، اسپهبد spāhbed (به زبان پارسی میانه: 𐭮𐭯𐭠𐭧𐭯𐭲) نامیده می‌شد.

اصطلاح «سپهبد» را سال ۱۳۱۴ فرهنگستان زبان ایران با پیشنهاد انجمن واژه‌گزینی ارتش شاهنشاهی ایران برابر با درجهٔ Lieutenant General (ژنرال سه‌ستاره) در نیروهای نظامی آمریکا و معادل دریاسالار در نیروی دریایی نهاده‌است.

در ۱۹ فروردین ۱۳۰۹، احمد امیراحمدی در نتیجهٔ نبرد کردستان در برابر اسمعیل سیمیتقو به درجهٔ سپهبدی رسید و برای نخستین بار، این درجه در ارتش ایران معمول شد.

پس از او، به‌ترتیب این افراد به درجهٔ سپهبدی رسیدند: فرانسوا ژرژ ژاندر، محمد شاه‌بختی، مرتضی یزدان‌پناه، محمد نخجوان، امان‌الله جهانبانی، حاج‌علی رزم‌آرا، علی‌اصغر نقدی، فرج‌الله آق‌اولی، فضل‌الله زاهدی و عبدالله هدایت. تا سال ۱۳۳۶ این درجه، که معادل دریاسالار در نیروی دریایی و امیرنویان (نویان) در رتبه‌های نظامیِ دورهٔ قاجار بود، بالاترین درجهٔ ارتش ایران به‌شمار می‌رفت، ولی در این سال درجهٔ ارتشبد و معادل آن «دریابد» در نیروی دریایی ابداع شد. در دوره پهلوی بیش از ۲۰۰ امیر به رتبه سپهبدی نائل شدند که در زمان انقلاب برخی از این امرا بازنشسته و برخی مشغول به کار بودند.

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، این درجه به هیچ فرد زنده‌ای اعطا نشد، اما دو تن از سپهبدهای نیروی هواییِ شاهنشاهی، یعنی سید سعید مهدیون و شاپور آذربرزین برای مدت کوتاهی پس از انقلاب، به ترتیب سرپرستی و ریاست ستاد نیروی هوایی ملی ایران را عهده‌دار شدند. همچنین در چند روز نخست پس از انقلاب، سپهبد محمدعلی نوروزی سرپرست شهربانی کل کشور و سپهبد احمدعلی محققی سرپرست ژاندارمری کل کشور گردیدند.

پس از ترور محمدولی قرنی، علی صیاد شیرازی و قاسم سلیمانی، درجهٔ این سه نفر از سرلشکری به سپهبدی ترفیع یافت.

همچنین این امرا پس از انقلاب با رتبه سپبهدی بازنشسته شدند: سپهبد هوشنگ حاتم، سپهبد خلیل بخشی آذر، سپهبد عبدالله آذربرزین، دریاسالار ابوالفتح اردلان

•  
  نشان سپهبد نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
•  
  نشان سپهبد نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
•  
  نشان دریاسالار نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
•  
  نشان سپهبد نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
•  
  نشان سپهبد نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران
•  
  نشان سپهبد نیروی زمینی شاهنشاهی ایران
•  
  نشان سپهبد نیروی هوایی شاهنشاهی ایران

• درجه‌های نظامی ایران