زبان پارتی: یک زبان ایرانی غربی

دولت‌های اشکانی، نظیر اشکانیان ایران، ارمنستان و… از آن به‌عنوان زبان درباری استفاده می‌نمودند. زبان‌های ایرانی شمال غربی معاصر، همچون زبان‌های کردی، تاتی، بلوچی، تالشی، مازندرانی، گیلکی و زبان‌های مرکزی با زبان پارتی از یک خانواده هستند.

زبان پارتی به دلیل حکومت طولانی مدت دودمان اشکانی بر ارمنستان تأثیر بسیار زیادی روی زبان ارمنی گذاشت و بخش بزرگی از فرهنگ واژگان این زبان را کلمه‌های پارتی تشکیل می‌دهند. زبان ارمنی تا به امروز تعداد زیادی از واژه‌های پارتی را در دل خود محفوظ داشته‌است.

ژاله آموزگار در کتاب «زبان پهلوی و دستور آن» در رابطه با استفاده از عنوان «پهلوی» برای اشاره به دو زبان پارتی و پارسی میانه می‌نویسد: «از نظر اشتقاق، پهلوی به‌معنی زبان پارتی است و نه پارسی. در سده‌های نخستینِ اسلامی، اصطلاح پارسی را برای پارسی‌نو که از پارسی میانه متحول شده بود به کار می‌بردند و در نتیجه کاربرد آن درباره پارسی میانه موجب ابهام می‌شد. از این رو این زبان پارسی میانه را در تقابل با پارسی نو پهلوی نامیدند که از میان زبان‌های ایرانی میانه پس از پارسی میانه از همه معروف‌تر بود و در آن زمان پارتی (=پهلوانیگ) دیگر زبان زنده‌ای نبود تا موجب ابهام گردد. کاربرد پهلوی (فهلوی) درباره پارسی میانه از قرن سوم هجری است».

پهلوی به معنای منسوب به پهلو است. این نام از نام باستانی پرثوه (parthava) گرفته شده‌است و به مرور به شکل پهلوی درآمده‌است. پهلو در نوشته‌های پارتی به شکل پرتو ظاهر شده‌است.

زبان پهلوی یکی از زبان‌های ایرانی میانه شمالی غربی است؛ با این حال، بسیاری از ویژگی‌های زبان‌های ایرانی شرقی نیز در آن دیده می‌شود و تعداد زیادی از واژگان ایرانی شرقی، احتمالاً از زبان پرنی، به این زبان راه یافته‌اند و امروزه نیز تعدادی از آن‌ها هنوز در ارمنی به کار برده می‌شوند.

زبان پارسی میانه که به اشتباه در برخی موارد به آن «زبان پهلوی» می‌گویند به خانواده زبان‌های ایرانی جنوب غربی تعلق دارد.

از این زبان دو دسته آثار موجود است. یکی آثاری که به خط پارتی که خطی مقتبس از خط آرامی است، نوشته شده است. دیگری آثار مانوی است که به خط مانوی که مقتبس از خط سریانی است، ضبط گردیده است.

هرچند از آثار پارتی باستان اثری پیدا نشده، اما آثاری از فرم میانه آن در دست است.

• حدود سه هزار سفال نوشته مربوط به سده یکم پیش از میلاد که در نسا پیدا شده‌اند.
• بنچاق اورامان، سندی مربوط به داد و ستد یک زمین، پیدا شده در غرب ایران امروزی.
• تعداد سفال‌نوشته که در شهر قومیس پیدا شده‌اند.
• درخت آسوریگ
• سکه‌ها و سنگ‌نبشته‌های شاهنشاهان اشکانی
• سنگ‌نبشته سه‌زبانه سلوکیه دجله، مربوط به سال ۱۵۰ یا ۱۵۱ میلادی
• سنگ‌نبشته اردوان پنجم، پیدا شده در شوش (به سال ۲۱۵ میلادی)
• تعدادی سند که در سده سوم میلادی در دورا اورپوس پیدا شده‌اند.
• سنگ‌نگاره کال‌جنگال، در نزدیکی بیرجند
• سنگ‌نبشته‌های ساسانی مربوط به قرن سوم میلادی
• آثار مانوی
• آثار به دست آمده در شمال پاکستان که مرتبط به پادشاهی سورن هستند.

بخشی از یک متن مانوی که به زبان پارتی نگاشته شده‌است:

پس از این‌که اردشیر، شاه پارس، بر اردوان پنجم اشکانی شورید و در نهایت خود را شاهنشاه ایران نامید، پارسی میانه در نوشته‌های رسمی به مرور جایگزین زبان پارتی گردید. گرچه، پارتی به سرعت از بین نرفت و کماکان تا قرن‌ها در پارت و قفقاز بدان سخن گفته می‌شد.

• پارسی میانه

• یارشاطر، احسان (۱۳۳۶). «زبانها و لهجه‌های ایرانی». فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. تهران (۱و۲): ۱۱ تا ۴۸. دریافت‌شده در ۲ مهر ۲۰۱۴.

• زبان پارثی از تارنگار پارثیا (انگلیسی)
• متن‌های دین مانی به زبان پارتی - ویرایش دکتر ماری بویس