قانون در طب یا به اختصار قانون، یکی از کتابهای ابن سینا در زمینهٔ پزشکیست که ادعا شده نزدیک به هفتصد سال در مراکز علمی اروپا تدریس میشد و پس از کتاب مقدس دومین کتابی که در اروپا به چاپ رسید، کتاب قانون ابوعلی سینا بود.
حتی در دوران کنونی نیز ادعا میشود به عنوان بخش مهمی از طب کهن در مهمترین مراکز و دانشگاههای جهان تدریس میشود. اصل کتاب به زبان عربی نوشته شدهاست که چند صد سال به عربی تدریس میشد و سرانجام عبدالرحمن شرفکندی (هَژار) در دهههای ۱۳۴۰ و ۱۳۶۰ خورشیدی، آنرا به زبان فارسی ترجمه کردهاست.
این کتاب مهمترین و مفصلترین کتاب ابن سینا در طب و از اُمّهات کتب طبی در تمدن ایران پس از اسلام و از جمله مهمترین آثار پزشکان دنیای قدیم است.
در تمدن ایران پس از اسلام، دو کتاب در شمار مهمترین کتب طبیِ پزشکان مسلمان آورده میشود: کامل الصناعة الطبیه (طبّ مَلِکی) از مجوسی اهوازی و در نهایتْ قانون ابن سینا. از این میان، قانون ابن سینا از حیث غنای مطالب و حُسن بیان بر دیگر آثار برتری دارد. نظامی عروضی در کتاب چهار مقاله گفتهاست که اگر بقراط و جالینوس زنده شوند روا بُوَد که پیشِ این کتاب سجده کنند. او به نقل از قدما روایت میکند که «طبیبی مجلد اول از قانون بدانستهباشد و سن او به اربعین [یعنی چهل سال] کشد، اهل اعتماد بُوَد».
قانون فی الطّبّ در سه مرحله نوشته شدهاست: نخست در گرگانج در حدود سال ۴۰۳ ق، بخش دوم در ری در حدود ۴۰۵ ق و بخش سوم در همدان و اصفهان بین سالهای ۴۰۵ و ۴۱۴ ق.
این کتاب عظیم بیش از یکمیلیون کلمه دارد و شامل پنج بخش (کتاب) است که هریک به چند «فن»، «تعلیم»، «جمله» و «فصل» تقسیم میشود. پنج بخش کتاب عبارت است از: کلیات طب، ادویهٔ مفرده، امراض مخصوص اعضاء، امراض عمومی بدن، و ادویهٔ مرکبه.
بوعلی در کتابِ یادشده سعی بلیغی در تعریف الفاظ طبی بهگونهای منطقی کرده و در تقسیم موضوعات و شرح مطالب نیز از روشی منطقی پیروی کردهاست. قانون را باید ترکیبی علمی از تجارب بالینیِ بوعلی، آثار و تعالیم جالینوس و بقراط و ارسطو و نوشتههای پزشکان ایرانی و مسلمان پیش از خود، چون رازی، ابن ربن طبری و ابوسهل مسیحی دانست.
کتاب قانون را بزرگترین سند پزشکیِ جالینوسی میدانند، ولی مسائل نظریِ ارسطویی بر این اثر ارزشمند مسلط است. بوعلی در تشریح به ارسطو استناد میکرد. وی مبانی کلی طب را برپایهٔ آرای جالینوس، و داروگیاهشناسیاش را بر اساس نوشتههای دیوسکوریدس (داروگیاهشناس نامدار یونانی در قرن نخست میلادی) توضیح دادهاست.
بوعلی به طب نظری و عملی نظر داشتهاست. وی در آثار طبیِ خود و بهویژه در قانون، تعالیم عملی و بالینی را در قالب تعریفهای نظری و علمی بیان کردهاست. مشاهدات بالینیِ قانون را میتوان با مفاهیم تجربیِ بالینیِ الحاوی مقایسه کرد. ابن سینا، رازی را شایستهٔ نام پزشک و حکیم نمیدانست، اما عملاً بسیاری از روشهای درمان و کار تجربی خود را از الحاوی رازی آموختهبود.
بوعلی در شرح داروهای مفرد و قراباذین، نخست ماهیتشان را ذکر میکند و بعد نوع عالی و دانیِ آن را شرح میدهد. اکثر داروهای ذکرشده از داروهای گیاهی یا حیوانی است. او از مواد معدنی و ترکیبات شیمیایی نیز در داروسازی استفاده میکردهاست؛ ازجمله طلا، سرب، نقره، سفیداب، گوگرد، زرنیخ، لاجورد، و زنگار.
ابن سینا، ضمن توصیف کارکرد این مواد، اطلاعات جالبی نیز دربارهٔ شیمی غیرآلی بیان کردهاست. در کتاب اولِ قانون، برخی اطلاعات دربارهٔ طرز آزمایش مواد دقیقاً آمدهاست؛ ازجمله شرح تصفیهٔ آب هنگام مسافرت.
بوعلی سینا در قانون به نکات خاصی اشاره میکند که پیش و حتی پس از آن دوره، به آنها توجه چندانی نمیشدهاست.
کتاب قانون را ژراردوی کرمونایی در سال ۱۱۸۷ م به لاتینی برگرداند. پیش از آن، این کتاب را به فرمان اسقف اعظم تولدو، ریموند، در ۱۱۵۱ م به لاتین ترجمه کردهبودند. آندرئا آلپاکو در سال ۱۵۲۰ یا ۱۵۲۱ م اثر بوعلی را به لاتینی برگرداند. قانون در نیمهٔ آخر قرن پانزدهم میلادی، شانزده بار، و در قرن شانزدهم میلادی، بیش از بیست بار تجدید چاپ شد.
ترجمهٔ عبری کتاب مذکور را یوسف لورکی در سال ۱۴۹۱ م در ناپل انجام داد و در همانجا منتشر شد. کتاب قانون را ملا فتحالله فخرالدین شیرازی در ۱۳۰۶ ق به فارسی برگرداند، و این ترجمه در لکهنو چاپ شد. ترجمهای دیگر نیز از مترجمی نامعلوم منتشر شدهاست.
از ترجمهها و پژوهشهای متأخر نیز میتوان به نمونههایی اشاره کرد:
شرحهای فراوانی بر قانون نگاشته شدهاست که مهمترین آنها عبارتاند از:
خلاصههایی نیز از این کتاب تهیه شده که برخی از آنها عبارتاند از:
قانون نخست بار در شهر رم با کتاب نجات بوعلی در دو مجلد، در سال ۱۵۹۳ م منتشر شد. پس از آن، در سال ۱۲۹۰ ق در قاهره، در ۱۲۹۴ ق در بولاق (ممتازترین چاپ)، در ۱۲۹۶ ق در تهران، در سال ۱۳۰۷ و ۱۳۲۴ ق در لکهنو، در سال ۱۹۰۵ م و با شرح فارسی آن در لاهور، و کتاب چهارم قانون با شرح فارسیاش در سالهای ۱۲۷۴ و ۱۲۹۶ و ۱۲۹۸ ق در لکهنو منتشر شدهاست.
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ قانون در طب موجود است. |
This article uses material from the Wikipedia فارسی article قانون در طب, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.