Joan Batista Elizanburu: Euskal idazlea (1828-1891)

Joan Batista Elizanburu
	;
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Joan Batista Elizanburu Irazabal
Jaiotza	Sara, 1828ko abuztuaren 14a
Herrialdea	Lapurdi, Euskal Herria
Heriotza	Sara, 1891ko urtarrilaren 2a (62 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzak	euskara; frantsesa
Jarduerak
Jarduerak	militarra, poeta eta idazlea
Lan nabarmenak	ikusi Piarres Adame; Solferinoko itsua;
Mugimendua	Euskal Pizkundea
Zerbitzu militarra
Gradua	kapitain
Parte hartutako gatazkak	Frantzia-Prusia Gerra

«Elizanburu» orriak hona dakar. Bestelako esanahiei buruzko orria hau da: «Elizanburu (argipena)»

Labaienen eta Sarasolaren ustez, XIX. mendeko euskal poetarik onena izan zen, umoretik tristurara erraz igarotzen zekiena. Olerkiez gainera, eleberri labur bat ere idatzi zuen, Piarres Adame izenekoa, 1888an Pauen argitaratu zena.

Bizitza eta lanak

Larresoroko apazgaitegian egin zituen ikasketak. Bertan, Grazian Ademaren adiskide mina egin zen, eta Jean Baptiste Kamusarri olerkariaren ikasle izan zen. Alabaina, apaiz ikasketak utzi eta Frantziako armadan sartu zen, kapitain mailara iritsiz. 1870ean preso hartu zuten Metzen alemanek. 1871n, Napoleon III.a menderatua izan zenean, Sarara itzuli eta Ezpeletako barrutiko bakezko juje aritu zen hil zen arte. 1891n zendu zen, 63 urte zituela.

Garai hartako Ipar Euskal Herrian bi alderdi nagusi zeuden: xuriak, erregetiarrak eta apaiztarrak, eta gorriak, errepublikazaleak eta laikoak. Elizanburu gorria zen, baina, Ibon Sarasolak dioenez, horrek ez du esan nahi kristau zintzoa ez zenik; Piarres Adame-ri darion ideologia, adibidez, erabat ortodoxoa baita, baina ez zuen Hiriart-Urruti baten erlijio-hertsikeria izugarriarekin, hots, izutzen duenarekin, zerikusirik.

Elizanbururen maila literarioaz Koldo Mitxelenak hauxe dio:

«	Elizanburu, batez ere, hizkuntzaren maisua da, eta trebetasun handiko bertsogilea. Oso gustu argikoa, literatura-prestakuntza sendoa zuen frantsesarekin, eta, gainera, erregistro ugari zituen, denak trebetasun berarekin erabiltzen zituenak. Hainbaten artean maisu izan zen txantxetako deskribapenaz gain ('Iragan besta'), emakumeen edertasuna ('Maria'), maitasuna ('Aingeru bati'), nostalgia ('Agur nere herriari', Chori berriketaria), landako bakea ('Nere falta etchea', 'Artzaingoa'), bere produkzioan kutsu heroikoa ere ez da falta ('Biba Frantzia').[...] Bilintxekin konparatuta, nota pertsonalegia saihesten du, eta, une dramatikoenetan ere, estutasunaren eta atsekaberik gabeko minaren adierazpena lausotzen du, 'Solferinoko itsua' olerki ezagunean ikusten den bezala.	»
Koldo Mitxelena

Ustez Elizanbururena da, beraz, Solferinoko itsua olerki edo bertso saila, eta 1864an Anton Abadiak Saran antolatutako Lore Jokoetan bigarren saria jaso zuen. Sariketa hartara «A. Salaberry» ezizeneko autore batek aurkeztua izan zen, baina ikerle askoren arabera J. B. Elizanbururena da. Bertan kontatzen da, lehen pertsona erabiliz, Solferinoko guduan, 1859ko frantsesen eta austriarren arteko gerran, itsututako soldadu baten historia. Elizanbururen beste olerki batzuk Emazte edalea (1855), Tam, tam, tam, tam, ratapetamplan (1858), Gazte hiltzera dohana (1860), Nere etchea (1861), Apexa eta lorea (1862), Maria (1866) eta Xori berriketaria (1871) dira.

Horiez gainera, hitz lauz idatziriko kontakizun labur bat ere eman zuen argitara lapurteraz: Piarres Adame. Eleberri baten lehen zatia da. Pauen argitaratu zen 1888an. F. B. Larzabalek dioenez, lehenik feuilleton baten antzera agertu zen Donibane Lohizuneko La Nivelle aldizkari gorrian, 1886. urtean, bosgarren kapituluraino. Gero, Le Réveil Basque errepublikar astekari ospetsuan. Izan ere, Piarres Adame aproposa zen atalka kaleratzeko.

Nere etxea

Ikhusten duzu goizean,
Argia hasten denean,
Menditto baten gainean,
Etxe ttipitto aintzin xuri bat,
Lau haitz ondoren erdian,
Xakur xuri bat athean,
Ithurriño bat aldean:
Han bizi naiz ni bakean.

Nahiz ez den gaztelua,
Maite dut nik sor-lekhua,
Aiten aitek hautatua.
Etxetik kanpo zait iduritzen
Nonbeit naizela galdua,
Nola han bainaiz sorthua,
Han utziko dut mundua,
Galtzen ez badut zentzua.

[...]

Idazlanak

Eleberriak

Piarres Adame, lehen zatia, 1888;1964. Euskal-Herria.

Olerkiak

Hainbat olerki ezagun idatzi zituen:

Koplak. 1855;1867.

Aingeru bati
Apexa eta lorea
Biba Frantzia!
Eri alegiazkoa
Hogoigarren urthera hari naiz
Ikhusten duzu goizean
Iragan besta biharamunean
Jakintsunen arabera
Lehen eta oral
Maria
Mila bat zortzi ehun eta...
Urrundik ikhusten dut
Xori berriketaria
Zein eder den arratsean

Errekonozimenduak

Hainbat musikari eta abeslariren artean Ikusten duzu goizean diskoa grabatu zuten 1991n. Herri-kanta bihurtu izan diren bere hamar bertso eskaini zuten. Bertsoak hauek ziren: Agur herriari, Apexa eta lorea, Lau andren besta, Eskuara eta eskualdunak, Lehen eta orai, Zapataina, Xori berriketaria, Maria, Gazte hiltzera doana, Nere etxea edo laborari. Parte hartzaileak hauek izan ziren:
- Kantariak: Erramun Martikorena, Magali Zubillaga, Maite Idirin, Pier Paul Berzaitz, Josu Ibarloza, Anje Duhalde, Jama Larreburu, Mixel Ducau, Maitexa Duhalde, Beñat Eiherabide, Marc Eiherabide, Maite Gastanbide, Eñaut Etxamendi, Eñaut Larralde, Ramuntxo Farigel, Naia Robles Arangiz, Gorka Robles Arangiz, Iker Robles Arangiz, Koldo Robles Arangiz, Jojo Bordagarai, Ramuntxo Karrere, Niko Etxart, Beñat Axiari, Txomin Artola, Frantxoa Irigoien, Guillaume Irigoien, Pantxoa Karrere, eta Peio Ospital
- Musikariak: Mixel Ducau, gitarrak; Beñat Amorena, bateria; Frederic Gaillardet, pianoa, akordeoia; Mikel Artieda, baxua; Gonzalo Tejada, kontrabaxua; Andoni Mercero, biolina; Carlos Rosat, flauta; eta Joseba Tapia, trikitixa.

1864: Solferinoko itsua olerki sailak (ustez Elizanbururena) bigarren saria jaso zuen Anton Abadiak Saran antolatutako olerki sariketan. Sariketa hartara «A. Salaberry» ezizeneko autore batek aurkeztua izan zen, baina ikerle askoren arabera Elizanbururena da. Bertan kontatzen da, lehen pertsonan, Solferinoko guduan (1859, frantsesen eta austriarren arteko gerra) itsututako soldadu baten historia.
1969-2010: Solferinoko itsua olerki saila abesti herrikoia bihurtu zen eta gutxienez bost bertsio plazaratu dira 1969tik:
- Solferinoko itsua (Enarak, Enarak, 1969)
- Solferinoko itsua (Tapia eta Leturia, Juergasmoan, 1990)
- Solferinoko itsua (Xabier Lete, Elizanburu-Etxahun-Otaño, 2001)
- Solferinoko itsua (Oskorri, Oskorri & The Pub Ibiltaria 9, 2005)
- Solferinoko itsua (Kepa Junkera, Herria, 2010)

Solferinoko itsua
Harmen hartzera deitu ninduen gazterik zorte etsaiak; urrundu nintzen, herri alderat itzuliz usu begiak, itzuliz usu begiak. Zorigaitzean baitut ikusi Solferinoko hegia! Alferretan dut geroztik deitzen iguzkiaren argia, iguzkiaren argia. Nihoiz enetzat ez da jaikiren goizeko argi ederra, zeru-gainetik nihoiz enetzat dirdiraturen izarra, dirdiraturen izarra. Bethiko gaua (gau lazgarria!) begietara zait jautsi; ene herria, ene lagunak nihoiz ez behar ikusi..! Nihoiz ez behar ikusi! Ene amaren begi samurrak bethiko zaizkit estali, maiteñoaren begithartea behin bethiko itzali... Behin bethiko itzali!	Ez aipha niri landa hegitan sortzen den lili ederra; othoi, ez aipha ur axalean arinik dohan ainhara, arinik dohan ainhara. Larrainetako haritz, gaztaina, mendietako ithurri; horiek oro enetzat dire amets histu bat iduri, amets histu bat iduri. Herriko bestan, gazte lagunak kantuz plazara dohazi; eta ni beltzik, etxe zokhoan, irri egiten ahantzi! Irri egiten ahantzi. Oraino gazte, gogoz ez hoztu, eta biziak lotsatzen... Doha(ka)bea! Zer eginen dut jaunak ez banau laguntzen? Jaunak ez banau laguntzen? Ai, aski hola! Jainkoa, barka! Begira zure haurrari; kontsolamendu zerbait emozu; noizbait duzun urrikari, duzun noizbait urrikari.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2015-04-21 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

Wiki Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Joan Batista Elizanburu

Literaturaren zubitegia: Jean Baptiste Elizanburu Zubitegia.armiarma.eus
Elizanburu, Joan Batista Piarres Adame, klasikoak.armiarma.eus
Elizanburu, Joan Batista Koplak, klasikoak.armiarma.eus

Datuak: Q4890163

This article uses material from the Wikipedia Euskara article Joan Batista Elizanburu, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Eduki guztia CC BY-SA 4.0(r)en babespean dago, ez bada kontrakoa esaten. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Euskara (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.