Txerto

Normalean, eritasun jakin bat eragiten duen mikroorganismoaren antzeko agenteez osatuta egoten da, antigeno ere deituak. Antigenoak hiru motatakoak dira: indargabetuta edo hilda dauden mikrobioak, horiek ekoitzitako toxinak edo azalean dituzten proteinak. Antigenoak immunitate-sistema aktibatzen du infektatutako organismoan, gorputz arrotz baten moduan identifikatu, eta horren aurkako antigorputz espezifikoak ekoizten ditu. Horrela, etorkizunean infekzio berdina pairatuz gero, gorputza gai izango da mikrobio arrotza azkar ezagutzeko eta suntsitzeko . Txertoak profilaktikoak edo terapeutikoak izan daitezke. Profilaktikoak gaitza gertatu baino lehen prebentziorako erabiltzen diren txertoak dira; terapeutikoak, ordea, ez dira prebentziorako erabiltzen, infekzio edo minbizi-zelulen aurkako tratamendu gisa baizik.

Txerto
Irudi gehiago
Aurkitzailea	Edward Jenner
Eponimoa	behi
Mota	Sendagai biologiko eta farmako
Eragin dezake	hartutako sistema immune eta neutralizing antibody (en)
Identifikatzaileak
MeSH	D014612

Txertoak jartzeari txertaketa edo txertatze deritzo. Gaur egun, txertaketa da gaixotasun infekziosoak saihesteko metodorik eraginkorrena. Are gehiago, txertaketa masiboei zor diegu mundu zabalean baztanga bezalako hainbat gaitz infekzioso desagertu izana, baita beste hainbaten maiztasuna murriztu izana ere, hala nola, amorru, poliomielitis edo tetanos gaixotasunenak. Azken hamarkadetatik hona txertoen eraginkortasuna zabal eta sakon ikertu eta egiaztatu da. Sakonki aztertu diren txertoen artean daude influenzaren txertoa, Giza papilomaren birusaren aurkako txertoa eta barizelaren txertoa. Munduko Osasun Erakundearen esanetan, jada hogeita bost infekzio desberdinetarako txertoak daude baimenduta eta eskuragarri.

 

Baztangaren aurkako tratamendu moduan birus horren inokulazioa erabiltzen hasi ziren Txinan X. mendean, baina aurkitu den lehen erreferentzia XV. mendekoa da. Garai hartan, sudur bidezko haize-ematea erabiltzen zen; gaixoen pustulak hauts bihurtu eta sudurretik sartzen ziren, baztanga arina zuten pertsonak immunizatzeko asmoz. Horrez gain, haize-ematean oinarritutako bestelako teknikak ere erabiltzen omen ziren Txinan XVI. eta XVII. mendeetan zehar.

Hala ere, baztangaren aurkako aurrerapen garrantzitsuenen artean lehenak Edward Jenner mediku ingelesak egindakoak izan ziren. 1760ko hamarkadan esaten zen behizainek ez zutela inoiz baztanga larria jasango, aurretik behi-baztanga pasatu izanak giza baztangatik babesten zituelako. Hori ikusita, Jenner-ek 1796an 8 urteko haur bati besoa marratu eta zaurian behi-baztangadun gizon baten zornea jarri zion. Sei aste geroago, behi-baztangaren sintomak desagertu zirenean, giza baztangaren birusarekin mutikoa inokulatu arren, ez zuen gaixotasunik garatu. Edward Jenner-ek teknika garatzen eta hainbat indibiduotan probatzen jarraitu zuen eta horren arriskuak txikiak zirela ikusita, Ingalaterran giza baztangan oinarritutako haize-ematea debekatu zen 1840. urtean.

Behi-baztangaren birusa eta giza baztangarena desberdinak dira, baina antzekotasun batzuk badituzte, eta elkarri immunitatea eragiten diote. Izan ere, behi-baztangaren birusak ez du gizakia kutsatzen, baina antigorputzen sorrera eragiten du eta, ondorioz, gizakiek immunitatea garatzen dute giza baztangaren birusaren aurrean. Horrek giza baztangaren aurkako erresistentzia izatea ahalbidetzen du.

1880ko hamarkadan Louis Pasteur-ek eman zion hasiera txertoen bigarren belaunaldiari, hegazti-koleraren eta antrax-aren aurkako tratamenduak garatu zituenean. Immunizazio-mekanismo hau izendatzen lehena izan zen eta "vaccine" izena eman zion, latineko "vacca" terminoan jatorria duena. Hori egin zuen Edward Jenner-ek egindako aurkikuntzen omenean, "vacca"-ren esanahia 'behia' delako.

 

Aurrerapen horiek ikusita, XIX. mendearen amaieran, derrigorrezko txertoak ezartzeko legeak onartu ziren. XX. mendean zehar, txertoen erabilera asko zabaldu zen eta difteriaren, elgorriaren, hazizurriaren eta errubeolaren aurkako tratamenduak garatu ziren. Oso garrantzitsuak izan ziren 50eko hamarkadan poliomelitisaren aurkako txertoaren garapena eta giza baztangaren desagerpena 60ko eta 70eko hamarkaden bitartean.

Hala ere, oraindik garapen bidean daude herpes sinplearen, malariaren, GIB birusaren eta blenorragiaren aurkako txertoak.

Hona hemen noiz garatu zen gaixotasunen baterako lehendabiziko txertoa:

XVIII. mendea

• 1796: Baztangaren aurkako txertoa.

XIX. mendea

• 1884: Koleraren aurkako txertoa.
• 1885: Amorruaren aurkako txertoa.
• 1890: Tetanosaren aurkako txertoa.
• 1896: Sukar tifoidearen aurkako txertoa.
• 1897: Izurri pneumonikoaren aurkako txertoa.

 

XX. mendea

• 1921: Tuberkulosiaren aurkako txertoa.
• 1923: Difteriaren aurkako txertoa.
• 1926: Kukutxeztularen aurkako txertoa.
• 1932: Sukar horiaren aurkako txertoa.
• 1937: Tifusaren aurkako txertoa.
• 1945: Gripearen aurkako txertoa.
• 1952: Poliomielitisaren aurkako txertoa.
• 1954: Japoniar entzefalitisaren aurkako txertoa.
• 1954: Lupu beltzaren aurkako txertoa.
• 1962: Poliomielitisaren aurkako ahotiko txertoa.
• 1963: Elgorriaren aurkako txertoa.
• 1967: Hazizurriaren aurkako txertoa.
• 1970: Errubeolaren aurkako txertoa.
• 1974: Barizelaren aurkako txertoa.
• 1977: Pneumoniaren (Streptococcus pneumoniae) aurkako txertoa.
• 1978: Meningitisaren (Neisseria meningitidis) aurkako txertoa.
• 1980: Baztanga deuseztatutzat eman zen, txertatze lanei esker.
• 1981: B hepatitisaren aurkako txertoa.
• 1985: B motako Haemophilus influenzaearen aurkako txertoa.
• 1989: Q sukarraren aurkako txertoa.
• 1992: A hepatitisaren aurkako txertoa.
• 1998: Lyme gaitzaren aurkako txertoa.
• 1998: Errotabirusen aurkako txertoa.

XXI. mendea

• 2006: Giza papilomaren birusaren aurkako txertoa.
• 2012: Lau anduitarako balio duen gripearen aurkako txertoa.
• 2013: 71 enterobirusaren aurkako txertoa.
• 2015: Malariaren aurkako txertoa.
• 2015: Ebolaren aurkako txertoa.
• 2015: Dengearen aurkako txertoa.
• 2020-2021: COVID-19aren aurkako txertoak. Lehen mRNA txertoak.

Txertoak gaixotasun infekziosoen kontra egiteko historian egon den baliabiderik garrantzitsuena da. Dena dela, txertoek badituzte mugak, gerta baitaiteke ostalariaren immunitate-sistemak beharrezko erantzuna ez ematea. Erantzun falta eragin dezaketen faktoreak dira, besteak beste, diabetesa, GIB infekzioak, esteroideak eta adina. Arazoa genetikoa ere izan daiteke. Izan ere, B zelulen falta egon daiteke, eta zelula horiek antigorputz-ekoizleak dira. Antigorputz falta izanez gero, ezin izango dira antigenoei lotu eta immunitate-sistemak ez du kaltea ezagutuko (ezagupena antigorputzen bidez egiten baita).

Antigorputzak ekoizten badira ere, babesa nahikoa ez izatea gerta daiteke. Izan ere, gerta daiteke erantzun immunologikoa erabilgarria izateko motelegia izatea, antigorputzak patogenoak guztiz ez deuseztatzea, edo erresistentea den patogenoaren andui bat izatea. Dena dela, nahiz eta erantzuna optimoa ez izan, heriotza-tasa, gaixotze-tasa eta sendatze-denbora murrizten dituzte txertoek.

Adjubanteak erabiltzen dira jadanik sortutako babes immunologikoa sendotzeko, bereziki 50-70 urte baino gehiagoko pertsonen artean, adin horretan txertoekiko erantzuna ahultzen delako.

Txertoen eraginkortasuna ondoko faktoreen araberakoa izan daiteke:

• Gaixotasunaren izaerak eragina izan dezake gara daitezkeen txertoen eraginkortasunean.
• Txerto batzuek gaixotasunaren andui jakin batzuekiko espezifizitate nabariagoa dute. Beraz, mikroorganismoaren anduiak eraginkortasunari eragin diezaioke.
• Txertatze-egutegia jarraitu den ala ez.
• Txertoekiko erantzun idiosinkratikoa. Pertsona batzuek ez dute txerto batzuekiko erantzunik ematen, eta beraz, nahiz eta txertoa jaso, ez dituzte antigorputzak ekoizten.
• Etniak, adinak, faktore genetikoek eta bestelako faktoreek ere eragina izan dezakete.

Txertoa jaso duen norbaitek gaixotasuna pairatuz gero ("breakthrough infection"), birulentzia txikiagoa izango du gaixotasunak. Beraz, gaixotasuna ezabatu zein ez ezabatu, txertoen eragina oso positiboa dela frogatu da. Txertoak garatzen diren ahala, gizartean zehar zabaltzeko txertatze-kanpainak antolatzen dira.

Txertatze-kanpaina bat antolatzerakoan, komenigarria da zenbait jarraibide kontuan hartzea:

• Immunizazio-kanpainak gaixotasunaren epidemiologian izango duen epe luzerako eraginak aurreikusteko, komeni da modelo bat garatzea.
• Merkaturatutako txerto berriaren gaixotasunaren jarraipena egin behar da.
• Nahiz eta gaixotasuna gizartetik ezabatu izana, txertaketarekin aurrera jarraitzea komeni da immunitatea mantentzeko.

Txertatze masiboen eragina hobeto ulertzeko, adierazgarria da Estatu Batuetako elgorriaren txertoaren kasua. 1958. urtean 763.094 pertsonak pairatu zuten elgorria, eta haietatik 552 hil ziren. Atera ziren txerto berriei esker, gaixotasunaren agerpena zeharo murriztu zen. 2008. urtean 64 elgorri-kasu egon ziren, eta haietatik 54 beste herrialde batetik bidaiatu zuten pertsonek eragindakoak zirela uste zen. 64 pertsona horietatik, 63k ez zuten txertoa jaso edo ez zuten gogoratzen jaso zuten ala ez.

Txertoen eraginkortasunari esker, baztanga ezabatzea lortu zen, hain kutsakor eta mortala bazen ere. Errubeola, poliomielitisa, elgorria, paperak, sukar tifoidea eta barizela gaixotasunak duela ehun urte baino askoz maiztasun baxuagorekin agertzen dira egun. Murrizketa hori gertatu da jende askok txertoa jasotzen badu askoz zailagoa delako gaixotasuna adieraztea eta zabaltzea. Ondorio horri talde-immunitate deritzo. Polioren kontrako ezabatze-kanpaina gogor baten ondorioz, arazo endemikoa izatetik Afganistan, Nigeria eta Pakistaneko zenbait eremutan soilik agertzera pasatu da. Nahiz eta hain zabalduta egon duela ehun urte, gizakietan soilik adierazten den gaixotasuna denez, beste gaixotasun batzuen kasuan baino nolabait errazagoa izan da. Aipatutako populazio horietara heltzea zaila izaten da muga kultural eta fisikoak direla-eta.

Bestalde, frogatu da txertoek zenbait bakteriok antibiotikoekiko erresistentzia garatzeko probabilitatea murrizten dutela. Izan ere, Streptococcus pneumoniae-ren ondorioz eragindako pneumoniaren maiztasuna txertoen bidez murriztu denetik, antibiotikoekiko erresistenteak diren kasuen proportzioa ere nabariki jaitsi da.

Haurtzaroan zehar ematen diren txertoak oro har ez dira arriskutsuak. Izan ere, albo-efektuak egonez gero, arinak izan ohi dira, eta txertoaren araberakoak. Albo-efektu ohikoenak dira, besteak beste, sukarra, mina injekzio-tokiaren inguruan eta muskuluetako mina. Pertsona batzuetan txertoen osagaiekiko erantzun alergikoa sor daiteke, eta txerto hirukoitz birikoa sukar-konbultsioekin erlazionatu da.

Oso arraroa da albo-efektu larriak gertatzea. Dena dela, barizelaren kontrako txertoak konplikazioak eragin ditzake immunodefizienteak diren pazienteetan, eta errotavirusen kontrako txertoa heste-inbaginazioen sorrerarekin erlazionatu da.

Txertoak hildako edo inaktibatutako mikroorganismoetatik zein horietatik purifikatutako produktuetatik abiatuta sortzen dira. Mota anitz daude, baina guztien helburu nagusia da antigorputzen sintesia eragiten den bitartean gaixotasuna garatzeko arriskua ekiditea.

Inaktibatutakoak

Jatorriz patogenoak ziren mikroorganismoak konposatu kimikoen, beroaren edo erradiazioen bidez inaktibatzen dira. Beraz, gaixotasuna sortzeko gaitasuna galtzen dute. Horien adibide dira poliomelitisaren txertoa, A hepatitisarena, amorruarena eta zenbait griperena.

Ahuldutakoak

Txerto batzuk ahuldutako mikrobio biziz osatuta daude. Kasu askotan, mikroorganismo horiek birus aktiboak dira. Bi motatakoak izan daitezke: infektatzeko gaitasunik ez dutenak, baldintza desfaboragarrietan kultibatuta euren birulentzia-faktoreak galdu dituztelako; edo mikrobioen antzeko organismo ez hain arriskutsuak, immunitate-sistema aktibatzeko gai direnak. Nahiz eta indargabetutako txerto gehienak biralak izan, naturan bakterianoak aurki daitezke. Biralen artean daude, esaterako, sukar horia, elgorria, paperak eta errubeola; eta bakterianoen artean, sukar tifoidea, adibidez. Calmette eta Guérinek garatutako Mycobacterium tuberculosis txertoa ez dago andui kutsakor batez osatuta; horren ordez, "BCG" izeneko eraldatutako andui batek sortzen du erantzun immunitarioa. Yersinia pestis EV anduia daraman indargabetutako txertoa, ordea, izurriteen aurrean immunizatzeko erabiltzen da.

Ahuldutako txertoek badituzte abantailak eta desabantailak. Normalean, erantzun immunologiko iraunkorragoak eragiten dituzte, eta heldu osasuntsuek horiek nahiago izaten dituzte. Baina gerta daiteke pertsona immunodeprimituentzat seguruak ez izatea, eta kasu arraroetan mikrobioek muta dezakete, birulento bihurtu eta gaixotasuna eragin.

Toxoideak

Toxizitaterik gabeko bakterioen toxinak dira. Kasu hauetan gaixotasuna bakterioek sortu beharrean, bakterioen toxinek eragin ohi dute. Horien adibide dira tetanosaren eta difteriaren txertoak. Hala ere, toxoide motako txertoek ez dute beti bakterio-jatorria izan behar: beste organismo batzuen toxinak ere erabil daitezke.

Azpiunitatedunak

Proteina baten azpiunitatea gai izan daiteke erantzun immunitarioa eragiteko. Adibidez, B Hepatitisaren aurkako azpiunitate-txertoa birusaren azaleko proteinez soilik dago osatuta. Proteina horiek lortzeko, lehen infektatutako pazienteen odoleko serumetik erauzten ziren, baina orain gene biralak errekonbinatzen dira, proteina biralak ekoiztu eta legamietatik erauzi. Azpiunitate-txerto baten beste adibide batzuk GPBaren eta gripearen aurkakoak dira. GPBaren aurkako txertoaren kasuan, proteinaz osatutako kapside birikoaz osatuta dago; gripearen aurkako txertoa, aldiz, influenza birusaren hemaglutinina eta neuraminidasa azpiunitateez osatuta dago. Oro har, azpiunitate-txertoak izurriteen aurrean immunizatzeko erabili ohi dira.

Konjugatuak

Bakteria jakin batzuek euren kanpo-geruzan polisakaridoak dituzte, hain immunogenikoak ez direnak. Baina molekula horiei toxinak bezalako proteinak lotuz gero, immunitate-sistemak polisakaridoa antigeno moduan ezagutuko du. Teknika hau erabiltzen da B motako Haemophilus influenzaeren aurkako txertoan.

Gaur egun, beste txerto mota batzuekin saiaketak egiten ari dira:

• Bektore rekonbinantea: beste desberdin bateko emandako mikroorganismo baten eta DNAren (edukita) fisiologia (gorputza) konbinatuz, immunitatea sor daiteke infekzio-prozesu korapilatsuak dituzten gaixotasunen kontra. Gaixotasun infekziosoen, baita ere minbizirako immunoterapien aurkako txertoak sortzeko ahaleginek, gaixotasun autoimmuneek eta alergiek adierazpen heterologoko sistema aukera|aldaera erabili dute, biralak eta bakterio bektoreak, baita ere DNAren eta ARN-en eraikuntza recombinantesak sartuz. Bektore txerto-mota honetan erabilienak dira birus vaccinia, Lactobacillus eta Lactococcus-eko bakterio laktiko batzuk (ez patogenikoak) eta M.tuberkulosia eta typhi Salmonella-ko moteldutako (oso ondo ezagutzen denez gero eta bere efektu patogenikoak askoz leunagoak direnez gero, azken hau gehiago erabiltzen da). Txerto-mota honen arazo nagusiak dira haien aurreko erantzun immunitarioa gutxiegia izan dadin memoria sistema immunean eta antigenoaren ekoizpenaren indukzioan behin uzteko aukera bektorea dago organismoaren (tetraziklina eta aspirina bezalako eragile erabilera ikasten ari da) barruan.
• DNA txertoa: garapen berriko txertoa, DNA infekzioso batetik sortua. DNA bakterioetako, giza edo abere zelula barruan birusa sartzerakoan funtzionatzen du. Sistema immunitarioko zelula batzuek DNAko agertutako proteina ezagutzen dute eta erasotzen diote eragindako zelulei bezala berezko proteinara ere. Zelula hauek denbora luzean bizi direnez gero, normalean proteina horiek produzitzen dituen agente patogenoa (infekziotzat hartzen dena) periodo luzearen ondoren aurkitzen bada, sistema immunitarioak erasoko die bat-batean. DNA txertoen abantaila produzitzea eta biltegiratzea oso errazak direla. Nahiz eta txerto-mota hau 2006an oraindik esperimentala izan, emaitza itxaropentsuak aurkezten ditu. DNA hori zelulen kromosomaren batean sartuko daitekeen eta mutaziorik produzi dezakeen ez dakigu hala ere konfiantza askorekin.

Herrialde bakoitzak gomendatzen du haurrak ahalik eta azkarren txertatzea, behin hauen sistema inmunologikoa prest dagoenean. Gainera, Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gomendio internazional batzuk eskaintzen ditu.

Haurren egutegi eta bidaiarien egutegietatik kanpo, badaude txerto batzuk gomendagarriak direnak bizitza osoan zehar; hala nola, gripea, tetanosa, pneumonia... Haurdun dauden emakumeen erresistentzia ikertzea oso ohikoa da errubeolaren aurrean. Adineko pertsonentzat gomendagarriak dira pneumonia eta gripearen aurkako txertoak, izan ere, adin batetik aurrera, arriskutsuago bihurtzen dira gaixotasun batzuk.

Ekonomia txertoek jasaten duten erronka handienetakoa da. Txerto baten behar handia duten gaixotasun askok (HIESa, malaria edo tuberkulosia, adibidez) herrialde pobreetako biztanlerian eragin handia dute. Hainbat arrazoien ondorioz, hauen artean enpresa farmazeutiko eta bioteknologia erakundeek aterako luketen benefizio baxuaren aurrean motibaziorik ez sentitzea edota herrialde azpigaratu hauentzako eskuragai ez jartzea. Hala ere, esan behar da, txerto kopuruak gora egin duela azken hamarkadetan, gehienbat umeei ematen zaizkienak hauen lehen urteetan. Txertoen garapenaren gehiengoa gobernu, GKE, unibertsitate eta agentzia internazionalen laguntzari esker eman da. Ikerlari eta politiko askok industria hau batzeko eta motibatzeko deia egiten dute, prezioen gaineko presioa, zergak eta konpromiso enpresarialak bezalako teknikak erabiliz, VIHaren aurkako txertoa aurkitzen duen enpresari ordainsaria ziurtatuz.

 

Txertoekiko aurkakotasuna, batzuetan antitxertaketa deitua, txertoa hartzeko edo seme-alabei gaixotasun kutsakorren aurkako txertoa jartzeko errezeloa edo arbuioa da. Termino horren barruan sartzen dira txertaketaren erabateko arbuioa, txertoen atzerapenaren aldekoak, txertoen onarpena baina erabileraren inguruko zalantza erakusten dutenak, edo txerto batzuen erabilera, baina ez beste batzuena defendatzen dutenak. Txertaketaren aurkako argudioak kontraesanean daude txertoen segurtasunari eta eraginkortasunari buruzko adostasun zientifiko izugarriarekin. Munduko Osasun Erakundearen ustez, txertoen aurreko oposizioa da munduko osasunerako hamar mehatxu nagusietako bat.

Txertoen aurkako jarreraren atzean dagoen eztabaida txertoaren moraltasunari, etikari, eraginkortasunari edo segurtasunari buruzko eztabaida da. Ebidentzia mediko eta zientifikoak erakusten du gaixotasun infekziosoen ondoriozko heriotzaren prebentzioaren onurek immunizazioaren ondorio kaltegarri arraroak konpentsatzen dituztela. Txertaketa XVIII. mendearen amaieran egiten hasi zirenetik, haren aurkariek diote txertoek ez dutela funtzionatzen. Arriskutsuak direla edo izan daitezkeela, horien ordez higiene pertsonala nabarmendu beharko litzatekeela. Edo nahitaezko txertaketek norbanakoen eskubideak edo printzipio erlijiosoak urratzen dituztela. Harrezkeroztik, txertaketen aurkako kanpainek beharrezkoak ez ziren kalteak eta masa-heriotzak eragin dituzte.

Txertoek albo-ondorioak izan ditzakete, eta immunizazio-programen arrakasta herritarren segurtasunarekiko konfiantzaren araberakoa da. Immunizazioaren segurtasunarekiko mesfidantzek eredu bera jarraitzen dute maiz: ikertzaile jakin batzuek iradokitzen dute osasunaren alterazioren bat txertoaren ondorio kaltegarria dela, hau da, kontrako ondorio horri buruzko iragarpen goiztiarra egiten da. Hasierako azterketa ez dute beste talde batzuek erreproduzitzen eta horren ondoren, zenbait urte behar izaten dira txertoarekiko konfiantza publikoa berreskuratzeko.

• Umeen txertaketa-egutegia
• Oroimen immunologiko
• Talde immunitate

• Txertoak, ziztada babesleak
• Txertoaren erabilera sistematikoari buruzko iritzi kontrajarriak Argia astekarian.
• "Txertoak ezbaian jartzen direnean"