En januaro ca yaro, la Mondal Organizuro pri Saneso (Angle: World Health Organization - WHO) deklaris l'existo di epidemio dil virusoCOVID-19 (koronaviruso), qua komencis en Popul-Republiko Chinia e rapide dissemesis ad altra landi en preske omna kontinenti, ecepte Antarktika, qua enrejistris l'unesma kazi erste en decembro ca yaro. Til la fino di februaro, enrejistresis plu kam 83 000 kazi en la mondo, kun plu kam 2800 morti, inkluzite 70 exter kontinentala Chinia. Ye la 11ma di marto, WHO deklaras pandemio dil koronaviruso, pro ke plu kam 100 landi en omna kontinenti ja havis personi infektata. Segun statistiki divulgita ye la 10ma di marto, la mortado pro COVID-19 ja superiris 4 mil personi. Ye la 8ma di marto, Italia establisas quaranteno por 16 milion personi en la nordo di la lando, e ye la sequanta dio, la tota lando pozesas en quaranteno. Ye la 20ma di marto la mondala morto-statistiko pro COVID-19 superiris 10 mil personi, ed adminime 244 517 homi ja infektesis. Diversa landi decidis klozar lia frontieri, inkluzite frontieri interne l'Europana Uniono.
L'impakto di la pandemio di COVID-19 en l'ekonomii, turismo, ambiento e sporta konkursi esis enorma en la tota mondo. Unesmafoye en multa yari, l'ekonomio di la Popul-Republiko Chinia diminutis vice kreskar, e to afektis mondala komerco en larja skalo, nam Chinia esas la maxim granda exportacero di teknologiala produkturi e granda importacero di prima materiaro e nutrivi. Multa industrii tra la mondo dependas de kompozanti produktata en Chinia, sive por uzar en lia propra produkturi, sive por mantenar mashinaro, inkluzite komputeri. Exempli pri impakti en turismala sektoro: Venezia decidis renuncar la lasta dii de lua karnavalo; 58% ek l'avionaro komercala en la tota mondo, o 15.200 avioni, restis sur la sulo, sen flugar; en la hoteli de Rio de Janeiro, min kam 10% de la dormochambri restis okupita en marto, ed adminime 20 mustis klozar lia pordi. En kelka urbi, hoteli ofris lia instaluri por mediki, flegisti ed altra sokursisti qui laboris konfrontanta l'epidemio.
La pandemio afektis docado en tota mondo. Preske omna skoli mustis klozar lia pordi por prezental agadi, pro restrikti a la cirkulado di personi. Segun UNICEF, 1287 milion skolani, equivalanta a 90% ek omna skolani de la mondo, afektesis pro la klozado di skoli. Multa skoli decidis adoptar "docado per interreto", tamen to esis neposibla en multa povra regioni. Altra problemo esas ke ultre instrukto, multa studianti plu povra anke recevis nutrivi en la skoli, e la skoli esis l'unika loko ube li povis studiar, pro manko di bona habitado-standi. La pandemio montris ed augmentis la granda disto inter richi e povri.
Pro l'expanso di la pandemio, l'evento dil Olimpiala Ludi en Tokyo, 2020 transferesis a 2021, e la konkurso pri Formulo 1 qui eventus en Melbourne, Australia, kancelesis, e sequanta konkursi (exemple en Bahrein, Vietnam e Popul-Republiko Chinia) ajornesis. L'Euroviziono-Konkurso di Kansono 2020 qua eventus en Rotterdam, Nederlando, anke kancelesis unesmafoye en sua historio. En la tota mondo, l'evento di altra sportala ed amuzala eventi anke kancelesis od ajornesis. La futbalo-konkurso Euro 2020 ajornesis a 2021, ed eventos de la 11ma di junio til la 11ma di julio ca yaro. Aleksander Ceferin, prezidanto di UEFA, propozis durigar la nacionala championkonkursi pri futbalo sen spektantaro, ma ne stipulis dati o fristi por ca eventi. En preske tota mondo, la sportala eventi durigesis erste pos la duimo dil yaro, sive kun poka, sive kun nula expektanti. Kelk ek li koncentris lia konkursi en poka regioni de la mondo por diminutar voyaji e kontrolar la dissemo di la viruso, exemple l'automobilo-championkonkurso pri Formulo 1, kontre ke altri koncentris la konkursi en unika loko, exemple la basketbalo-konkursi di NBA. Multa sportisti diagnozesis pozitive pri virusala infekto, ed impedesis konkursar til adminime 14 dii de la diagnozo, por preventar la kontamino di altra homi. Por kelka sportisti l'infekto esis plu serioza, e mem eventis morti, exemple Boliviana futbalisto Deibert Franz Roman, lor evante 25 yari.
Individui plu povra havis plu granda probableso pri aquirar COVID-19 e mortar pro ol. Exemple en New-York, Barcelona ed altra urbi, la quanto di mortinti en quarteri plu povra esis plu multe misproporcionala kam en la plu richa quarteri. La hipotezo por to esas ke la povri ordinare habitas mikra rezideyi multe proxima l'una di l'altra e laboras en personala servadi, exemple en supermerkati o sorgado di oldi, qui judikesis kom esencala dum la pandemio, e to diminutis la posibleso pri izolar su.
Dum l'expanso di la pandemio en Usa, prezidanto Donald Trump multafoye negis lua graveso, malgre la kreskanta morto-statistiko en la lando. Exemple ye la 10ma di februaro, kande ilu dicis ke l'epidemio havus kurta durado, nam la varmigo di aprilo mortigus la viruso,, od ye la 24ma di marto, kande ilu komparis ol a sezonala gripo. En aprilo, Trump anuncis ke kloroquino*, medikamento til lore nur uzita por preventar malario, povus kuracar COVID-19. Tamen, posa testi ne pruvis l'efikiveso di ca medikamento, e pose deskovresis ke fakte Trump agis por stimular l'aceso a ca substanco pos parolar kun miliardiero qua donacis pekunio a lua prezidantala kampanio. En Brazilia, jurnali denuncis ke farmaciala laboratorio Apsen, lokala fabrikanto di kloroquino*, anke donacabis pekunio a la prezidantala kampanio di Jair Bolsonaro en 2018. En oktobro, mem pos ke Trump anuncis ke ilu diagnozesis pozitive pri virusala infekto, ilu duris stimular l'organizo di asemblegi dum lua politikala kampanio, sen atento pri sociala disto. La dissemo dil epidemio stimulis multa elekteri sendar anticipe lia voti per posto. La kresko di la morto-statistiki e samatempe la konduti da Trump koncerne la pandemio posible despopulareskis lu, ed afektis la rezulti de Usana prezidantal elekto, eventinta ye la 3ma di novembro e vinkita da Joe Biden. Quale Trump, Braziliana prezidanto Jair Bolsonaro anke judikis COVID-19 kom ordinara gripo, malgre la kreskanta morto-statistiko en la lando. Ye la 9ma di julio, COVID-19 ja produktabis plu kam 65 mil morti en Brazilia. De la komenco di la pandemio til la 29ma di decembro, esis 191 735 morti.
Klimato
Ye la 17ma di januaro komencis serio di inundadi e terglitadi en la sud-estala regiono di Brazilia, qui efektigis granda destruktadi en multa urbeti, domajis chosei nome en rurala regioni e produktis 71 morti til la 3ma di februaro. En multa loki, la pluvo-quanti enrejistrita en januaro e februaro esis rekordi historiala. En marto, eventas violentoza terglitadi pro pluvegi che urbi Santos, Guarujá e São Vicente, en la litoro dil stato Sao Paulo, qui produktas adminime 43 morti e 36 plusa homi desaparinta. Dum marto, kontraste, la pluvo-quanto en Sao Paulo esis multe infre la mezavaloro historiala por ta monato. En aprilo Ubá, urbo en Minas Gerais, triesmafoye dum la yaro frapesis da pluvegi. Dum la nokto de la 7ma til la 8ma di aprilo, falis 128 milimetri di pluvo, qui efektigis la maxim granda inundado de la historio dil urbo e diplasis centi di homi, fortunoze sen morta statistiki.
En agosto, intensa sika sezono en l'inundebla regiono Pantanal, weste de Brazilia, faciligis la propago di granda incendii, qui devastabis 1,55 milion hektari di boski, naturala pasturaji ed altra tipi di vejetantaro, inkluzite en protektita arei, til la 15ma di agosto ca yaro. Kande la sika sezono (aprilo til oktobro) finis, cirkume 4,5 milion hektari, equivalanta a 26% de la vejetantaro di Pantanal, restis destruktita pro fairi. Dum la sama monato, enrejistresis la maxim alta temperaturo de la historio di Japonia: 41,1°C. Segun l'autoritatozi de la lando, 10 personi mortabis pro sunofrapo o kalenturo til la 9ma di agosto. En Europa, l'alta temperaturi superiranta 40°C en kelka loki stimulis multa personi amasigar en plaji por balnar su, ed abandonar l'uzo di maskili por protektar su de koronaviruso. En Kalifornia, Usa, la sikeso faciligas la propago di granda incendii, qui destruktabis 765 524-hektara areo, destruktis 3749 konstrukturi e produktis 9 morti til la 3ma di septembro ca yaro. Experti mencionas klimatala chanji e la granda quanto di kombustebla materii (mortinta arbori e sika herbi) kom kauzi por l'expanso di granda incendii.
Ank en agosto, la musono en Indiana subkontinento adportis pluvegi qui efektigis granda inundadi, destruktis plantacerii e vilaji, diplasis mili di personi, e produktis adminime 150 morti. Segun experti, klimatala chanji modifikis la pluvo-modelo di la musono - nun, eventas intensa pluvegi kun kurta durado, kontre ke olim eventis konstanta pluvi qui rinovigis la suli. Che Popul-Republiko Chinia, segun statistiki de la 13ma di agosto, 219 personi mortis o desaparis pro la granda inundadi qui komencis en sudala provinci ye fino di mayo. L'inundado eventis en 443 fluvii e riveri, di qui en 33 la niveli dil inundadi esis rekordi historiala.
Protesti kontre rasismo
Ye la 25ma di mayo en Minneapolis, Minnesota, blanka policisto Derek Chauvin mortigis Afrikan-Usana viro George Floyd per sufoko dum aresto-procedo, sub vidado da altra policisti. Chauvin opresis la kolo di Floyd per lua gambo dum 8 minuti e 45 sekundi, e mantenis la preso malgre ke Floyd dicis "me ne povas respirar". Tota polical agado cinematografesis per smartfoni, e divulgesis per interreto. Ye la sequanta dii, eventis diversa protesti e demonstri en importanta urbi Usana, exemple New-York, Los Angeles, Chicago, Cleveland, Dallas ed Atlanta, demandante l'aresto di Chauvin e l'altra policisti, e kontre rasista konduti da multa policisti. La protesti komence esis pacifika, ma pose eventis vandalismi kontre komerceyi. En multa loki eventas konfronti inter demonstranti e policisti, kontre ke en altra loki, exemple Coral Gables, Florida, policisti montris solidareso a la demonstranti.
Malgre la reperkuto di la mortigo di Floyd, altra epizodi di violento kontre negri duris enrejistresar en Usa, exemple la mortigo di Rayshard Brooks ye la 12ma di junio en Atlanta da policisti qui recevis plendo ke l'automobilo ube Brooks dormabis ebria blokusabis aleo avan restorerio, e la multopla pafado da policisti kontre la dorso di Jacob Blake avan lua 3 filii en Kenosha, Wisconsin. Multa sportisti, exemple automobilisto Lewis Hamilton e basketbalistini Charmin Smith e Reshanda Gray, montris suporto a la demonstranti. En agosto, basketbalo-esquadi qui apartenas a NBA minacis ne plear protestante kontre racismal agadi de la polici ed anke en sportala konkursi. Usana prezidanto Donald Trump repulsis la protesti kontre tale nomizita "strukturala rasismo" e dicis "nia polico posibligabas ni vivar pacoze". Poka dii pose, ilu kondamnis la tumulti en Kenosha e decidis vizitar policisti ibe pos la pafado kontre Jacob Blake. Altralatere, la konvenciono dil Partiso Demokrata decidis suportar la movado kontrerasista Black Lives Matter.
24ma di januaro - En Brazilia, intensa pluvi che Belo Horizonte e lua metropolala regiono produktas adminime 45 morti e plu kam 13 mil plusa homi diplasita.
8ma di februaro - Che komercala centro e Budista templo an urbo Nakhon Ratchasima, en Tailando, soldato pafas kontre frequenteri e produktas adminime 17 morti e 14 plusa homi vundita.
13ma di februaro - NASA publikigas detaloza studio pri 486958 Arrokoth, lor la maxim distanta objekto studiata per kosmoprobili.
19ma di februaro - En Hanau, Germania, teroristo de extrema-dextra pafas kontre enmigranti e mortigas 10 personi. Pose ilu suocidas.
9ma til la 12ma di marto - La precipua Borsi de la mondo subisas perdaji pro la konkurenco inter Rusia e Saudi-Arabia pri la preci di petrolo, e pro la mondala epidemio di koronaviruso.
13ma di marto - Pro la pandemio di COVID-19 (koronaviruso), la diretisti dil mondala championkonkurso di Formulo 1 anuncas l'efaco di la konkurso qua eventus en Melbourne, Australia.
15ma di marto - Explozo en oleodukto che Lagos, Nigeria, produktas 15 morti e 50 plusa homi vundita.
20ma di aprilo - La mondala preci di petrolo atingas la minima preco de la historio, e divenis negativa ca dio. Pro la falo di la demando, granda produkteri mondala, Saudi-Arabia e Rusia, decidis pagar por desembarasar su de lia provizuri.
1ma di mayo - L'universitato Johns Hopkins anuncas ke til ca dato 1 milion personi saneskis de COVID-19.
3ma di mayo - Brazilia anuncas ke la nombro di personi kontaminita da koronaviruso superiris 100 mil personi, e la nombro di mortinti superiris 7 mil personi ca dato.
6ma di mayo - En Iran, la quanto di personi kontaminita da COVID-19 superiras 100.000, kun plu kam 6.400 morti.
10ma di mayo - La quanto di personi kontaminita da COVID-19 superiras 4 milioni en tota mondo.
12ma di mayo - Che quartero ube rezidas multa Mohamedani Shi'a en Kabul, Afganistan, viri invadas pafante akusherio e produktas 24 morti, inkluzite 2 bebei.
20ma di mayo - CiklonoAmphan frapas l'esto di India e Bangladesh per venti til 185 km/h, qui destruktas mili di domi e produktas adminime 14 morti.
21ma di mayo - Ca dio, la quanto di personi infektata da koronaviruso superiris 5 miliono en tota mondo, kun 106 mil nova kazi notifikata en 24 hori.
22ma di mayo - Aviono Airbus A320 de kompanio Pakistan International Airlines transportanta 99 personi kolizionegas en rezidala zono di Karachi, Pakistan, ante tervenar. L'acidento produktas 97 morti en nave, ed adminime 11 vunditi en sulo.
25ma di mayo - En Minneapolis, Minnesota, policisto Derek Chauvin mortigas Afrikan-Usana viro George Floyd per sufoko dum aresto-procedo, presanta lua genuo kontre la kolo di Floyd, sub vidado da altra policisti. Dum la sequanta dii, eventas diversa protesti e demonstri en importanta urbi Usana, exemple New-York, Los Angeles, Chicago, Cleveland, Dallas ed Atlanta, demandante l'aresto di Chauvin ed altra policisti, e kontre rasista konduti da multa policisti. En multa loki eventas konfronti inter demonstranti e policisti, kontre ke en altra loki, exemple Coral Gables, Florida, policisti montris solidareso a la demonstranti.
28ma di junio - La quanto di personi infektita da COVID-19 superiras 10 milion en tota mondo, di qui plu kam 2,5 milion en Usa.
28ma di junio - Eventas unesma rondo di prezidantal elekti en Polonia. Dum la duesma votado qua eventos ye la 12ma di julio, Andrzej Duda, lor la prezidanto di la lando, konkurencos kontre la liberalo-konservema Rafał Trzaskowski, urbestro di Warszawa.
3ma di julio - La quanto di personi infektita da COVID-19 en tota mondo superiras 11 milioni.
4ma di julio - Dum la pluvoza sezono che Japonia, violentoza tempesti an la westo di la lando efektigas inundadi e terglitadi, qui produktas adminime 15 morti e 9 plusa homi desaparinta. Che Kumamoto e Kagoshima, 92 mil personi avizesas pri abandonar lia domi.
8ma di julio - En Djibo, Burkina Faso, ube soldati del armeo Burkinana luktas kontre jihad-isti, adminime 180 korpi trovesas en kolektiva tombi. On suspektas ke multi esis viktimi de exterjudicia mortigo.
10ma di julio - En Turkia, la guvernerio imperas itere transformar Hagia Sofia en moskeo, pos ke la Supra Korto nuligis prezidantala dekreto de la yaro 1934, qua transformis ol en muzeo.
12ma di julio - Popul-Republiko Chinia informas la morto di 141 personi e la domajo di plu kam 28 mil domi pos la forta pluvi qui komencis en junio.
12ma di julio - Konservema prezidanto Andrzej Duda rielektesas, pos vinkir l'urbestro di Warszawa Rafał Trzaskowski per 51% ek la valida voti.
21ma di julio - Europana Uniono aprobas krear provizuro di 750 miliard Euri por rikonstruktar nacionala ekonomii de lua membro-stati.
22ma di julio - La quanto di personi infektata da COVID-19 en tota mondo superiras 15 milioni.
25ma di julio - Nord-Koreana chefo Kim Jong-un kunvokas urjanta renkontro ed interdiktas ekiri ed eniri di personi en Kaesong, pos ke persono posible infektata da COVID-19 retrovenis de Sud-Korea. Se la persono fakte kontaminesis, to esus l'unesma kazo konfirmata di COVID-19 che Nord-Korea.
30ma di julio - NASA lansa misiono Mars 2020 vers Marso por kolektar exempleri pri Marsana sulo e serchar posibla restaji pri anciena vivo-formi. Kande finonta, la misiono mustos retrovenar a Tero.
4ma di agosto - Multopla explozi che depozeyo di amonionitrato an la portuo di Beirut, Libano, produktas plu kam 100 morti e plu kam 4 mil plusa homi vundita.
7ma di agosto - Aviono Boeing 737 de la kompanio Air India (flugo 1344) flugante de Dubai til Kozhikode kun 190 personi ennave kolizionas dum terveno, e produktas 19 morti.
10ma di agosto - La quanto di personi infektita da COVID-19 superiras 20 milioni en la mondo.
3ma di septembro - Abdalla Hamdok, chefministro di Sudan, e Abdelaziz al-Hilu, chefo di la Movado pri Libereso dil Populo di Nord-Sudan, signatas kontrato qua stipulas la transito di Sudan a sekulara lando.
4ma di septembro - Tunelo La Línea, longa de 8,65 kilometri, inauguresas en Kolumbia, pos 14-yara konstrukto. Ol esas la maxim longa tunelo de Amerika.
4ma di septembro - Kosovo e Serbia anuncas normaligo di lia ekonomiala relati, e la transfero di lia ambasadeyi en Israel a Ierusalem.
14ma di septembro - En London, Rejala Astronomiala Akademio (Royal Astronomical Society) anuncas la deskovro dil gaso fosfano (PH3) che atmosfero di Venuso. To indikas la posibla existo di mikrobala vivo en la planeto.
25ma di oktobro - Per 78,27% yes-voti, Chiliani aprobas la kunvoko di nova konstitucal asemblo, por redaktar nova konstituco por la lando, remplasante olta di 1980 adoptita dum la diktatoreso di Augusto Pinochet.
30ma di decembro - Unionita Rejio aprobas l'uzo di vacino de la fabrikanto AstraZeneca-Oxford. Ca vacino povas konservesar en ordinara glaci-kesto uzata en domi.
This article uses material from the Wikipedia Ido article 2020, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). La kontenajo esas disponebla sub CC BY-SA 4.0, ecepte kande kontree mencionata. Images, videos and audio are available under their respective licenses. ®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ido (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.