Χρυσή Ορδή

Χρησιμοποιείται επίσης για το χανάτο που συγκροτήθηκε από αυτά τα φύλα μετά την ολοκλήρωση της εισβολής, καταλαμβάνοντας στη μέγιστη ακμή του μια τεράστια επικράτεια, από τα Καρπάθια Όρη στα δυτικά έως την περιοχή της οροσειράς Αλτάι στα ανατολικά, σε εδάφη που σήμερα ανήκουν στις παρακάτω χώρες:

Χρυσή Ορδή Зүчийн улс Золотая Орда
←   ←   ← 1240 – 1502 ↓
Σημαία
Πρωτεύουσα		Σαράι
Γλώσσες		Μογγολικά Κιπτσακικά
Θρησκεία		Σαμανισμός Σουνιτικός Ισλαμισμός Βουδισμός Χριστιανισμός
Πολίτευμα		Μοναρχία αρχικά ημι-εκλεκτορική αργότερα κληρονομική
Ιστορική εποχή		Ύστερος Μεσαίωνας
-	Ίδρυση	1240
-	Κατάλυση	1502
Προηγήθηκε Διαδέχτηκε Μογγολική αυτοκρατορία Κουμανία Βουλγαρία του Βόλγα Χανάτο της Σιβηρίας Χανάτο του Κασίμ Χανάτο του Καζάν Χανάτο του Χατζιταρξάν Καζακικό Χανάτο Ουζμπεκικό Χανάτο Χανάτο της Κριμαίας

• ολόκληρη τη Μολδαβία και τη νότια Ουκρανία,
• το ευρωπαϊκό τμήμα της Ρωσίας εκτός από το τμήμα που καταλάμβανε η Φεουδαλική Δημοκρατία του Νόβγκοροντ,
• το μεγαλύτερο κομμάτι του Καζακστάν και ένα μικρό του Ουζμπεκιστάν,
• τη δυτική Σιβηρία.

Η ονομασία Χρυσή Ορδή επινοήθηκε κατά τη σύγχρονη εποχή (όπως π.χ. ο όρος Βυζαντινή Αυτοκρατορία) - η πρώτη γραπτή αναφορά σε αυτήν γίνεται μόλις το 17ο αιώνα. Οι ίδιοι οι κάτοικοί του φαίνεται πως αποκαλούσαν το κράτος τους Ουλούς Ζούτσι (Γη του Ζούτσι, του πρωτότοκου γιου του Τζένγκις Χαν), ή Χανάτο των Κιπτσάκ (από ένα αρχαίο τουρκικό φύλο που κατοικούσε στην περιοχή). Είναι επίσης περιληπτικός όρος, αφού δεν περιγράφει ένα συγκεκριμένο έθνος, αλλά μία πανσπερμία νομαδικών φύλων με κοινή μογγολική και τουρκική καταγωγή που τέθηκαν υπό κοινή ηγεσία. Το μείγμα αυτό αναφέρεται συχνά και ως Τάταροι, από την αρχαία μογγολική φυλή Τατά. Αυτή η ονομασία έχει επιβιώσει στους αιώνες, χαρακτηρίζοντας τους τουρκομογγολικής καταγωγής κατοίκους της περιοχής του ποταμού Βόλγα.

Σύμφωνα με την εντολή του Τζένγκις Χαν, μετά το θάνατό του η διοίκηση των δυτικών κτήσεων της Μογγολικής Αυτοκρατορίας θα περνούσε στον γιο του, Ζούτσι (το όνομα στα Μογγολικά). Όταν όμως πέθανε ο Τζένγκις Χαν (1227), ο Ζούτσι ήταν ήδη νεκρός, με αποτέλεσμα η δυτική μογγολική επικράτεια να μοιρασθεί σε δύο μέρη και η ηγεσία της ν' ανατεθεί στα παιδιά του Ορντά (Λευκή Ορδή, δυτικά) και Μπατού (Μπλε Ορδή, ανατολικά), που απολάμβαναν αυτονομίας, υπό την επικυριαρχία όμως του εκλεγμένου ως Μεγάλου Χαγάνου των Μογγόλων, Ογκεντέι, τρίτου γιου του Τζένγκις Χαν.

Ο Μπατού αποδείχθηκε σύντομα καλύτερος ηγέτης από τον Ορντά. Σε μία δεκαετία έθεσε υπό τον έλεγχό του και τη "Λευκή Ορδή" του αδελφού του, ενώ παράλληλα ενσωμάτωσε τα συγγενικά τουρκικά φύλα του Καυκάσου και της βόρειας Μαύρης Θάλασσας, καθώς και τους Βουλγάρους του Βόλγα. Στη συνέχεια ο νέος ενωμένος στρατός κατέλυσε διάφορα νότια και κεντρικά πριγκιπάτα των Ρως, ισοπεδώνοντας τις σημαντικότερες πόλεις τους: Ριαζάν, Κολόμνα, Μόσχα, Βλαντίμιρ, Ροστόφ, Ούγκλιτς, Γιάροσλαβλ, Κοστρομά, Κάσιν, Σκνιάτινο, Γκοροντέτς, Γκαλίτς, Περεσλάβλ-Ζαλέσκι, Γιούριεφ-Πόλσκι, Ντμίτροφ, Βολοκολάμσκ, Τβερ, Τορζόκ, Κοζέλσκ. Μόνο δύο περιοχές στα βορειοδυτικά κατάφεραν να γλιτώσουν και να ακολουθήσουν αυτόνομη πορεία, το Νόβγκοροντ και το Πσκοφ.

Αφού κατέκτησε όλα σχεδόν τα ανατολικά σλαβικά εδάφη, ο Μπατού έστρεψε το βλέμμα του στην πιο πλούσια Κεντρική Ευρώπη. Με μία επιχείρηση - αστραπή το 1241 πέρασε σαν λαίλαπα από την Ουγγαρία και έφθασε στις πύλες της Βιέννης, αλλά η πολιορκία της πόλης έληξε άδοξα, διότι πέθανε ο Μέγας Χαν Ογκεντέι (ή Οκτάι) και ο Μπατού έσπευσε στην Κίνα, επιζητώντας ρόλο στη διαδικασία διαδοχής. Έκτοτε η "Μπλε Ορδή" αποτραβήχθηκε ανατολικά των Καρπαθίων και δεν ξαναδοκίμασε να κινηθεί δυτικότερα. Τον επόμενο χρόνο (1242), αφού απέτυχε να γίνει ο νέος Μέγας Χαν, ο Μπατού ίδρυσε την πόλη Σαράι (στα εδάφη του σημερινού Άστραχαν - Κάτω Βόλγα) ως πρωτεύουσά του, σηματοδοτώντας την πρόθεσή του για αυτονόμηση.

Μετά την ίδρυση του Σαράι η Χρυσή Ορδή παρέμεινε τύποις τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας έως τη διάσπαση της τελευταίας το 1294, όταν έγινε και επίσημα ανεξάρτητο χανάτο.

Σε επίπεδο εθνικής σύνθεσης κυρίαρχο στοιχείο ήταν το τουρκικό - εξάλλου οι συγκεκριμένες περιοχές κατοικούνταν από διάφορα τουρκικά φύλα και πριν την έλευση των νέων εισβολέων. Σταδιακά οι Τούρκοι επικράτησαν πολιτισμικά έναντι των νομάδων Μογγόλων, σε βαθμό που οι ιστορικοί μιλούν για εκτουρκισμό του χανάτου. Οι Μογγόλοι όμως κράτησαν την ηγεσία: αρχηγός του κράτους ήταν ο χαγάνος, που εκλεγόταν από τη "Χρυσή Συνέλευση" (Χουρουλτάι, το συμβούλιο των φυλάρχων) και κυβερνούσε το κράτος με τη βοήθεια των υπουργών (βεζίρηδων) και των τοπικών διοικητών (μπασκάκ).

Οι μη μογγολικοί λαοί που ζούσαν στα ευρωπαϊκά σύνορα του κράτους (Σλάβοι, Αρμένιοι, Γεωργιανοί και Έλληνες της Κριμαίας) έχαιραν σχετικής αυτονομίας, αρκεί να πλήρωναν το φόρο υποτέλειας και να ζητούσαν την έγκριση του Σαράι όταν άλλαζαν την ηγεσία της κοινότητάς τους. Σημαντικό ρόλο στην αυξημένη αυτονομία των σλαβικών περιοχών έπαιξε η ευέλικτη πολιτική του Αλέξανδρου Νιέφσκι, δούκα του Νόβγκοροντ. Υπήρξαν μάλιστα περιπτώσεις που ο Μογγόλος χαγάνος ανέθετε στους ίδιους τους υποτελείς τον έλεγχο των κατεχόμενων περιοχών και τη συλλογή των φόρων.

Θρησκευτικά οι Μογγόλοι της Χρυσής Ορδής ήταν ανιμιστές και ανεκτικοί προς τις θρησκείες των υποτελών τους, οι οποίοι μάλιστα προσπάθησαν να τους προσηλυτίσουν (οι Ρώσοι στο Χριστιανισμό και οι Τούρκοι στο Ισλάμ). Τελικά κατά την περίοδο του Ουζμπέγκ Χαν (1312 - 1341), προϊόντος του εκτουρκισμού στον οποίο έγινε αναφορά παραπάνω, υιοθετήθηκε ως επίσημη θρησκεία του κράτους το Ισλάμ. Την εποχή εκείνη η Χρυσή Ορδή έφθασε στη μέγιστη ακμή της, διαθέτοντας στρατό που αριθμούσε περίπου 300.000 άνδρες.

Αυτονόμηση της Μοσχοβίας (1380-1480)

Η πρόοδος της Χρυσής Ορδής ανακόπηκε από το Μαύρο Θάνατο, μία πανδημία πανώλης που εξαπλώθηκε ταχύτατα από την Ασία στην Ευρώπη στα μέσα του 14ου αιώνα, σκοτώνοντας συνολικά 75.000.000 ανθρώπους σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. Πάνω-κάτω την ίδια περίοδο το Μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας αποπειράθηκε να επεκταθεί στην κεντρική Ρωσία, εις βάρος του χανάτου. Αδύναμο να ελέγξει την κατάσταση με τις δικές του δυνάμεις, το Σαράι έδωσε μεγαλύτερες ελευθερίες στους υποτελείς Μοσχοβίτες και τους επέτρεψε να ενσωματώσουν μία σειρά "επίφοβων" εδαφών στα βόρεια και δυτικά τους κατά τις επόμενες δεκαετίες, πριν προλάβουν οι Λιθουανοί.

Η γιγάντωση της Μοσχοβίας τόνωσε το σλαβικό πατριωτισμό και ταυτόχρονα δημιούργησε τους υλικούς όρους για διεκδίκηση πλήρους ανεξαρτησίας. Το 1380 ο στρατός του πρίγκηπα της Μοσχοβίας Ντμίτρι Ντονσκόι νίκησε τη Χρυσή Ορδή στο Κουλίκοβο, κοντά στον ποταμό Ντον (κεντρική Ρωσία) - έκτοτε ο πρίγκηπας έμεινε στην ιστορία ως Ντονσκόι. Η νίκη στο Κουλίκοβο οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερη αυτονομία μέχρι την οριστική εκδίωξη της Χρυσής Ορδής εκατό χρόνια αργότερα (1480), σε μια εποχή που ήδη το χανάτο είχε κατακερματισθεί στο νότο. Η εκδίωξη έγινε χωρίς τελική μάχη, αφού μόλις τα στρατεύματα των Τατάρων είδαν το πλήθος και τον εξοπλισμό των Μοσχοβιτών (η λεγόμενη ιστορικά Μεγάλη παράταξη στον ποταμό Ούγκρα) του Ιβάν Γ', προτίμησαν να αποχωρήσουν ειρηνικά παρά να αποδεκατισθούν.

Αποσύνθεση στο νότο (μέσα 14ου - μέσα 15ου αιώνα)

Η κατάσταση στον πυρήνα του κράτους, το Νότο, που περιελάμβανε κυρίως τους Μογγόλους και τους Τούρκους, δεν ήταν καλύτερη μετά το "Μαύρο Θάνατο". Στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου αιώνα αναβίωσε η διαμάχη ανάμεσα στη "Λευκή Ορδή" και τη "Μπλε Ορδή", που εκδηλώθηκε με εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στον Μαμάι (ο "μπλε" στρατηγός που ηττήθηκε στο Κουλίκοβο) και τον Τοχταμίς (απόγονο του "λευκού" Ορντά). Ο Τοχταμίς μάλιστα πυρπόλησε τη Μόσχα σκοτώνοντας 24.000 ανθρώπους το 1382 σε μια επίδειξη δύναμης. Η διένεξη ανάμεσα στους δύο φυλάρχους αποδυνάμωσε τη στρατιωτική ισχύ και τη συνοχή του κράτους, κάνοντάς την εύκολο θύμα για τις ορέξεις ενός νέου ηγέτη που ανέτειλε στην Κεντρική Ασία: του Ταμερλάνου.

Ο Ταμερλάνος ήταν ένας Τουρκομογγόλος πολέμαρχος που ονειρευόταν να ανασυστήσει την κραταιά Μογγολική Αυτοκρατορία του Τζένγκις Χαν, με ορμητήριο τη Σαμαρκάνδη. Αρχικά παρενέβη στον εμφύλιο πόλεμο υποστηρίζοντας τον Τοχταμίς, μέχρι που ο τελευταίος έγινε χαγάνος και στράφηκε εναντίον της Σαμαρκάνδης μέσω του Αζερμπαϊτζάν (1385). Ακολούθησε δεκαετής πόλεμος από τον οποίο ο Ταμερλάνος βγήκε νικητής, λεηλατώντας τις δύο σπουδαιότερες πόλεις (Σαράι, Χατζιταρξάν) και βυθίζοντας τη Χρυσή Ορδή στο χάος πριν αποχωρήσει.

Λίγες δεκαετίες μετά, στα μέσα του 15ου αιώνα, η Χρυσή Ορδή διασπάσθηκε οριστικά σε διάφορα μικρότερα ταταρικά χανάτα, τα οποία βραχυπρόθεσμα ακολούθησαν διαφορετική εξέλιξη αλλά τελικά είχαν την ίδια κατάληξη, την κατάκτησή τους από τους Ρώσους.

Τα χανάτα που προέκυψαν από τη διάσπαση της Χρυσής Ορδής είναι τα ακόλουθα:

• Χανάτο της Σιβηρίας: Είχε αυτονομηθεί νωρίτερα υπό την ηγεσία του Σαϊμπάν, αδελφού του Μπατού. Εκτεινόταν στα εδάφη της Χαντιμανσίας και της Γιαμαλίας στα ανατολικά των Ουραλίων, φθάνοντας μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό. Έγινε τμήμα του Βασιλείου της Ρωσίας το 1582.
• Χανάτο του Κασίμ: Δημιουργήθηκε το 1452 στα εδάφη της σημερινής Περιφέρειας Ριαζάν με την έγκριση της Μόσχας, στην οποία ήταν υποτελές μέχρι το 1681 που διαλύθηκε.
• Χανάτο του Καζάν: Ανεξαρτητοποιήθηκε από το Σαράι το 1438. Εκτεινόταν στην περιοχή του Κάτω Βόλγα, είχε πρωτεύουσα το Καζάν και αποτελούταν κυρίως από εξισλαμισθέντες Βουλγάρους του Βόλγα. Γνώρισε σύντομη ακμή ως εμπορικό πέρασμα μέχρι το 1552, οπότε και κατακτήθηκε από τον Ιβάν τον Τρομερό.
• Χανάτο του Χατζιταρξάν: Αποτελούμενο από τα εδάφη πέριξ του Χατζιταρξάν (το σημερινό Άστραχαν), στις εκβολές του Βόλγα στην Κασπία Θάλασσα, ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1460. Κατακτήθηκε από τον Ιβάν τον Τρομερό μαζί με το χανάτο του Καζάν, αλλά προσωρινά του παραχωρήθηκε αυτονομία. Οριστικά εντάχθηκε στη Ρωσία το 1556, όταν επιχείρησε να αποτινάξει το ρωσικό έλεγχο.
• Καζακικό Χανάτο: Ιδρύθηκε το 1456 και επιβίωσε για σχεδόν τρεις αιώνες έως το 1731, όταν έγινε τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Θεωρείται προδρομική μορφή του σημερινού ανεξάρτητου Καζακστάν.
• Ουζμπεκικό Χανάτο: Καταλάμβανε τα δυτικά εδάφη του σημερινού Ουζμπεκιστάν. Διαμοιράσθηκε λίγο αργότερα μεταξύ άλλων χανάτων που προήλθαν από τη διάσπαση της Αυτοκρατορίας των Τιμουριδών.
• Χανάτο της Κριμαίας: Είναι το χανάτο που γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή μεταξύ των απομειναρίων της Χρυσής Ορδής. Ιδρύθηκε το 1441 στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας και συνεργάσθηκε στενά με τους Οθωμανούς που κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1453. Ελέγχοντας το εμπόριο από και προς τη Μεσόγειο, οι Τάταροι της Κριμαίας έγιναν στόχος της Ρωσίας και αποτέλεσαν για αιώνες αιτία των ρωσοτουρκικών πολέμων. Το χανάτο καταλύθηκε τελικά από την Αικατερίνη τη Μεγάλη το 1783.

• Μπέρτολντ Σπούλερ: Die Goldene Horde. Βιζμπάντεν 1965
• Ρενέ Γκρουσέ: Die Steppenvölker. Έσεν 1975
• Ρασίντ αντ-Ντιν (übers. von John Andrew Boyle): The successors of Genghis Khan. Νέα Υόρκη 1971
• Κλάους Λεχ: Das mongolische Weltreich: Al-Umaris Darstellung der mongolischen Reiche. Βιζμπάντεν 1968
• Μίκαελ Βάιερς (Χρσγκ.): Die Mongolen: Beiträge zu ihrer Geschichte. Ντάρμσταντ 1986
• Εμανουέλ Σαρκισγιάντς: Die orientalischen Völker Russlands vor 1917. Μόναχο 1961
• Γ. Α. Φεντορόφ-Νταβιντόφ: Die Goldene Horde und ihre Vorgänger. Λειψία 1972
• Τίλμαν Νέιτζελ: Timur der Eroberer und die islamische Welt des späten Mittelalters. Μόναχο 1993
• Χένρι Χόιλ Χόγουρθ: History of the Mongols from the 9th to the 19th Century. Part 2. The So-Called Tartars of Russia and Central Asia Λονδίνο 1880.
• Φαχρεντίν Ριζαεντίν: Altın Ordu ve Kazan Hanları. Κωνσταντινούπολη 2003
• Α.Υ. Γιακουμπόφσκι: Altın Ordu ve İntihatı. Κωνσταντινούπολη 1955

• Η συγγραφή του άρθρου βασίσθηκε κατά πολύ στην αγγλόφωνη και ρωσόφωνη wikipedia.