A cità di u curallu hè u capilocu amministrativu di a Corsica sana, è ancu di a Corsica suttana. Ci sò 52 880 abitanti (1999) ingrentu à a cità stessa, ma si sò sviluppati dinò i cumuni in lu circondu : Afà , Alata , Bastilicaccia , Appiettu par u più. D'altrondi hè addunita Aghjacciu cù parechji artri cumuni di u rughjun par fundà a "CAPA" (Cumunità d'Agglumerazziun di u Paese Aiaccinu). Si faci chì circa 65 000 parsoni si ne stanu in lu rughjun, è cusì hè u rughjun più pupulatu di Corsica cù quellu di Bastia . Si ci trova a "Cullittività Tarrituriali di Corsica" (CTC), induv'elli seghjanu l'aletti tarrituriali .
Aiacciu, u portu File:DSCN1226.JPG Vista aerea d'Aiacciu Giugrafia
Storia
U sò nomi veni dà u gregu "Agation" (bonu portu) pà a favurevuri pusizziun geugrafica. Effittivaméinti u logu duva sorghji a cità fubbi sceltu dà quarchi culuni greghi fucesi. Succissivaméinti, sottu l'uccupazziun rumana pigliò u nomi di "Adiacium" è pò "Ajax". Cunchista prima da i Vandali, è pò dà i Longobardi, intornu à l'annu milli hè stata uccupata dà i pisani è dopu passò à i ghjinuvesi (sottu l'aùturità di u Bancu di San Ghjorghju), chì in 1492 custrusini una citatella furtificata, cuncepita dà l'architettu milanesi Cristoforo de Gandino, è a pupuloni di centu famighji di a Lunigiana, trà elli i Bonaparte, chì ghjunsini à Aghjacciu in 1510. Dopu si ingrandì artantu grazia à l'afflussu di abitanti pruvinenti da i zoni interni di l'isura.
Fubbi uccupata una prima vorta dà i francesi da 1553 à 1559 è ristituita à i ghjinuvesi ancu a paci di Cateu-Cambrésis. In u settesimu securu diventò un bastiuni di l'indipindintisti di Pasquale Paoli, mà in 1768 fubbi uccupata dà i francesi dopu à u trattatu di Versailles. In 1769 nascì u so cittatinu più illustru: Nabulionu Bonaparte. Dà 1793 à 1796 fubbi parti di u regnu anglo-corsu di Pasquale Paoli , pà vurtà definittivaméinti à a Francia in 1796.
Monumenti
Merri
U merri attuali ghjè Larenzu Marcangeli.
A lingua d'Aiacciu hè u corsu di tipu pumuntincu : a parlata aghjaccina .
Tuponimi A Cunfina Alzo di Leva A Madonuccia A Parata A Piazzetta Arzuta Asprettu A Spusata Barbicaghja Budiccioni Campu di l'oru Castellucciu Canicciu Forcone I Milelli I Salini I Sanguinari Lurettu Marinella Padula Pasci Pecura Pietralba Ricantu San' Ghjaseppu San' Ghjuvà Santa Lucia Sant'Antone Scudu Suartellu Timizzolu U Borgu U Carrughju Drittu U Casone U Finusellu U Salariu U Vazziu U Vittulu Vignola
Sprissioni ùn hè nè pesciu nè margaghjò essa un veru groncu dormi ganciu chì patella veghja Baccalà per Corsica ! ti chjamani "morue" ma sè sempri baccalà laca corra u pesciu pari un popu cuntrariatu Cristu l'hà cacciatu a mani da capu hè quant'è à dì "o Signori , pareti mi issi vacchi " s'attacca à Cristu annantu à a croci pighjà à Cristu per a barba dì li tutti i grazii di Diu spigni candelu, chì a prucissiò hè longa si cunsuma com'è un candelu dopu mortu, cumunicò mittaraghju u crespu à u catucciu da tempu ch'una mosca si rorghi un chjodu spela pidochju hè una picciulata polza a pulgia per pighjà li u sangui hà bisognu di un ziu preti u preti dici "fati com'è dicu, è micca com'è focu " a volpi , chì si cunfessava, dissi: "feti prestu o missè, chì sentu belà" essa techju com'è un porcu ci capisci quant'è i porchi in a musica li va com'è a sella à u porcu avvigna quant'è i porchi magri hè natu incù i sanni ùn senti nè à mi nè à ti, nè à u porcu futtutu u boiu chjama l'asinu curnutu hà incettatu vacca è vitellu comu vanu i to boii o Pà? - Un ùn pò e l'altru la sà. metta u carrulu avanti i boii a raghjò hè a toia, ma a capra hè a meia cunnoscu i mè pecuri à l'andatura pari un beccu siranti hè com'è a capra à a frasca hè un culombu mutu avè un ciarbellu di cardalina com'è ha fattu a cardalina , pò fà u tuturù allevà u corbu da caccià ti l'ochji hè fighjolu di a gallina bianca hè pienu com'è l'ovu cerca u pelu ind'è l'ovu pari una mula insummata basta à un perda a strada corri dui cavalli in un tempu tena u cavallu à à stalla ghjucà un pezzu di cavallu mortu razza nobili è sterpa ghjacarina pari un ghjattu scurticatu avè a scianza com'è i ghjacari in ghjesa chè ti fissi prò com'è a pulenta à i ghjatti una ghjatta tupaghja culori di cani chì scappa cani è cagnoli mancu l'aqua di u mari , un u lava aqua in bocca è sanguetti à i pedi aqua puttana adoranu i santi chì lucinu un mi voli micca tumbà à Natali vera à San Roccu ind'è u stagnalò biatu à chì ti veri è santu à chì ti tocca! vò amparà l'ave maria à u vescu à prigà si va in ghjesa ci vò à prigà si la bona ha duratu da Natali à Santu Stefanu mangna patrenostru è caca diavuli t'ha u pelu ind'u cori essa a mezu à forbici è rasoghju fà u tontu par un pagà a gamella fà i conti senza l'ostariariu U travaghju di Marì Brennu. Ciarri! Ciarri! ... Eppo buleghja. l'arti di Michelassu: mangna è bii è va à spassu avè i mani tavunati uniti com'è i diti di a mani pichju cherchju parchè a botta rispondi dà un colpu à a botta è l'altru à u chjerchju ghjetta i butteghji è coghji i tappi voli a botta piena è a moglia briaca u bacinu hè colmu t'hà assai pampana è micca uva vesta da capu à pedi mi s'arrizzani i capelli avè a barretta in traversu * essa di capu ind'a nassa t'ha u capellu più maiò ca u capu essa di capu è di cora t'ha a frebba mangnarina a mangnatu u dolci, ùn n'ha ca da cacà l'amaru mangnà si fruttu, fondu è caviali sò chjachjari di dopu cena trà paghja è fenu, u corpu hè pienu hè meghju à vesta lu ca à mantena lu parla com'è un libru apartu in brama di fichi si magna turzò ha pani è cumani è un sà magnà quissu un hè farina da fà ostia astutu ind'u brennu è scemu ind'a farina avè u pani in tola mangna più cumpani ca pani largu ind'u brennu è strettu ind'a farina hè una vera consula un si sà da corra à andà pianu va à fà ti trè salti à a marina di Gigi un si sà s'ellu colla o s'ellu fala saltà da u peru à a fica com'è va a barca , va Bacchichja un si sa s'ellu passa o s'ellu veni si puraria truvà incù dui pedi ind'un scarpu ventu in puppa metta focu in arba verdi balla ind'a zighja calda sò quant'è a ghjustizia sarda sticchitu com'è a ghjustizia un pesu è dui misuri và à bia o troghju dà un colpu à a zucca t'ha una scimia una zucca biitoghja Chè tù bii tù a Burgogna! dinò un bollu eppo hè cottu fà la trè libri ancù u saccu s'hè fattu un saccu di nori metta a so camisgia in collu à l'altri s'hè missu ind'i belli panni avè i scarpi strinti vultà a vesta ci hè da fà un ghjileccu à un paisanu senti nascia l'arba spazzà davanti a so porta casa fatta è maestru fora focu spintu è catena ghjilata ha fattu a casa peghju ch'un fornu sò dui pa u paghju pari una ghjatta inguantata a mera è u cuparchju hè un ciavellu, chì ci vò ch'ellu sbotti u spechju di a conca gialla hè culu bassu com'è a ghjallina essa buttaragata pighja ti issa facciata dicciu à a mè fighja, ch'intendi a mè nora un fà micca u venachesu ci hè da pighjà si i paesi l'astutu di Quenza pità più altu ca u culu indù ellu casca si lascia u pantalò essa porgu quandu ha vistu i cughjoni ha dettu hè masciu ha cacatu in barracca ha cacatu ind'u spazzatu merda o barretta rossa ha fattu com'è u buvonu: è boga è boga! E ha finitu ind'a [merda]]. cortu è mal' taghjatu và à fà ti caccià l'ochji amà com'è u fumu à l'ochji t'ha i pelli di salamu in ochji un veri micca più luntanu ca u so nasu l'arresta l'ochji par piegna avè a peci à l'ochji privà si di tuttu par un mancà di nulla falsu com'è a lisciva pari un batellu prontu à parta ùn essa di sittimana pighjà si la di pettu faccia à cazzu t'hà u latti annantu à i labbri s'ùn hè vera hè ben' truvata Pruverbii Eccu uni pochi di pruverbii chì sò tipichi d'Aiacciu :
À a figa zemba, tuttu u mondu s'arremba. A bucia hà i ghjambi corti. À chì campa spirendu, mori caghendu. À chì disprezza vò cumprà. À chì faci u passu più maiò ch'è a ghjamba, casca. À chì fussi induvinu, ùn saria mai mischinu. A chi mori, à chì s'allarga. À chì pesa a petra, pighja l'anguilla. À chì pighja in prima mani si ni va à culu in manu . A chì ha magngnatu u meli t'ha l'abba in capu . À chì hè causa di u so mali , piegni à sè stessu. A chì pesa a petra , pighja l'anguilla. À chì si chjina ancu i zitelli si sveghja bruttu. À chì stanta, à chì scurnichjuleghja. À chì ùn hà ca un ochju, suventi u si tocca. A chì ùn pò batta u cavallu , batti a sella. À chì vivi incù u zoppu, à u capu di l'annu hè zoppu è mezu. À chì vò bè fighjoli , cumencia per una femina . A lingua ossu ùn hà è ossi tronca. A manu dritta ùn devi sapè ciò ch'è faci a manu manca. A paura faci truttà a mula . A pratica batti a grammatica. A regula sta bè ancu in casa di u rè . A risa sta in bocca à i pazzi. A ropa pulita ùn s'imbrutta micca. È ancu a ropa brutta ùn s'imprutta omu micca. A strada dritta ùn hè mai longa. A vita hè fatta à scali , à chì colla è à chì fala. A volpi perdi u pelu ma micca u viziu. Appiettu , calci è pugni à mezu pettu. Aqua corri è sangui strigni. Aqua minuta entri à l'ossi , è ùn hè criduta. Aqua muta sfonda i ribbi. Balaninu, untu è finu. Boccapanzula di sera, o hè sonnu o hè pinseru. Boccapanzula di matina, o hè fami o hè sciagrinu. Calcataoghju, pocu cena è micca alloghju. Cani chì abbaghja ùn mordi micca. Cantà è purtà a croci , ùn si pò. Chì ha bisognu di u focu , u pighja in manu . Chì di gallina nasci in tarra ruspa. Chì mali ùn faci mali ùn aspetta. Chì muta, muga. Chì prima ghjugni prima macina. Ci vò à batta u farru quand'hè caldu. Ci vò a pighjà a muneta cum'ella passa. Ci vò a pighjà a vita cum'ella veni. Ci vò à nascia par pascia. Ci vò à spulà quandu ci hè ventu. Ciò ch'ùn tomba ingrassa. Corpilonghi Auccianesi . D'appressu a matina, si veri a sirata. Di dui liticanti, un terzu ni prufitta. Fora u denti , fora a pena. Ghjinnaghju, patillaghju Hè l'ochju di u patronu chì ingrassa u cavallu . Hè meghju à essa solu ch'è mali accumpagnatu. Hè meghju à travaghjà indarnu cà pasà indarnu. Hè meghju dui ferti chè un mortu. Hè meghju una donna di casa ca una casa di donni . I cosi allungati diventanu sarpi. I guai di a pignatta , ùn li sà cà u cuchjarò. I parenti sò denti . In a matinata, si veri a ghjurnata . In bocca chjusa ùn ghjentri mosca. In cumpagnia, u pretu pighjò moghja . Ind'a cora ci stà u vilenu. L'acellu ch'hè in gabbia, un cantu d'amori chì canta di rabbia. L'aqua và à u mari . L'ochji sò d'acqua . L'oru casca ind'a fanga è luci sempri. Mai dui senza trè. Mamma incagna è ghjatta mangna. Mangna à to gustu è vesta ti à gustu di l'altri.' Mani ch'ùn prendi, a casa u rendi. Mortu pinzutu, si n'appinza un antru. Natali à balcò, Pasqua à fucò. Natu l'omu , natu u distinu. Nè catelli nè zitelli ùn avè à to spurtellu. Nè per maghju nè per maghjonu ùn ti caccià u to pilonu. Ni mori più grassi chè passi. Ochju chì ùn veri, ùn pò ghjudicà. Ogni mattu t'hà a so fini. Ognunu tira l'aqua à u so mulinu. Ognunu veri meziornu à a so porta. Per rispettu di u patronu, ci vò à rispittà u cani . Pighja u mondu cum'ellu veni, è a muneta cum'ella và. Più hè parenti è più ghjentri. Più pendi, più rendi. Quandu u cani invechja, a volpi li piscia addossu. Ronchi di sumeri , in celu ùn ni colla. Russura à a marina , soli caldu a matina. Saccu biotu ùn pò stà rittu. Sant'Antonu di mezu ghjinnaghju, u soli annantu à u sulaghju. Sant'Antonu incapillatu, tira ti à u paratu. Scornaboi sò Peracci . Sè l'inguia fussi tigna, tuttu u mondu l'avaria. S'è li mettanu tutti i croci accantu, ognunu si pighja a soia. Setti, u schiffru di i buciardi. S'è tù n'ai, ùn ni mangni. S'hà più bisognu di soldi cà di cunsighji. Si lavora è si fatiga, per la panza è per la figa. Si sbaghja u pretu à l'altaru. Strada facendu s'arragna a somma. Tali babbu, tali fighjolu . Tali calzu, tali maghjolu. Tinta a panca induv'ùn posa più barba bianca. Traditori sò Veracci . Travaghja à chì t'hà fami. Tuttu lasciatu hè persu. U cavallu ghjastimatu, li luci u pelu. U fenu accantu à u focu , ci sta mali . U peghju calciu hè quellu di u cavallu mansu. U porcu techju rivercia a trova. U Signori ùn paga micca tutti i sabati , ma quandu paga, paga bè. U soli luci per tutti. Ùn ci hè scianza ca per canaghja. Ùn fà mali chì hè piccatu è un fà bè chì hè ghjittatu. Un sumeru un sarà mai un cavallu di corsa. Ùn suniteghja ch'ellu ùn piovi. Un vali à zifulà quandu l'asinu ùn vò bia. Una manu lava l'altra. Verbi volen, scritti manen. Vesti un bastonu, pari un baronu. Vesti una tama, pari una dama. Toponimi Uni pochi di toponimi d'Aiacciu sò: A Cunfina, Alzu di Leva, A Madunnuccia, A Parata, A Piazzetta, rzuta, Asprettu, A Spusata, Barbicaghja, Budiccioni, Campu di l'oru, Castellucciu, Cannicciu, U Furcone, I Milelli, I Salini, I Sanguinari, Lurettu, Marinella, Padula, Pasci Pecura, Pietralba, U Ricantu, San' Ghjaseppu, San' Ghjuvà, Santa Lucia, Sant'Antone, U Scudu, Suartellu, Timizzolu, U Borgu, U Carrughju Drittu, U Casonu, U Finusellu, I canni, U Salariu, U Vazziu, U Vittulu, Vignola.
Citazioni
Lighjenda A cità d'Aghjacciu hè stata risparmiata da a pesta, a Madunuccia ghjè fistighjata ugni annu. Nostra Signora di a Misericordia hà, sicondu à a lighjenda aghjaccina, trasfurmatu battelli turchi enemichi in petra chjamati "I setti navi" chì pudemu attualmenti veda.
Da veda dinò Rifarenzi Saravelli-Retali, F. A vita in Corsica à traversu pruverbii è detti , 1976, Don Bosco. Liami
This article uses material from the Wikipedia Corsu article Aiacciu , which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0") ; additional terms may apply (view authors ). Il contenuto è disponibile in base alla licenza CC BY-SA 4.0 , se non diversamente specificato. Images, videos and audio are available under their respective licenses. ®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Corsu (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.