Гарадзенская Эканомія

Асноўны артыкул: Эканомія ў Вялікім княстве Літоўскім

Існавала з 16 па 18 стагодзьдзі. Заснаваная ў 1588 годзе ў выніку пераўтварэньня Гарадзенскага павета ў дзяржаўны і вайсковы ўрад і вызваленьня яго ад гаспадарчых павіннасьцяў. Новаўтвораная Гарадзенская эканомія павінная была забраць усе клопаты харчаваньня гаспадара в. кн. Літоўскага. Па мысьлі ўраду Літвы гэта дало б магчымасьць засярэдзіць увагу Гарадзенскае шляхты на вайне з Масковіяю.

Гарадзенская эканомія — дзяржаўная ўстанова была павінная забясьпечваць двор в. кн. Літоўскага і яго войска харчамі і інш. патрэбы.

Гарадзенская эканомія мела сваю асобную ўправу, што давала пэўную свабоду ад Гарадзенскага старосты. Аднак за старостам захаваліся судовыя паўнамоцтвы над землямі і зямянамі Гарадзенскае эканоміі.

Інвэнтар 1783 г.

Гарадзенская эканомія па стане на 1783 год мела ў сваім складзе мясцовыя ўправы пад назваю губэрня. Іх было 6:

• Яноўская,
• Дамброўская,
• Сакольская,
• Крынкоўская,
• Квасоўская,
• Азёрская.

Губэрні супадалі ў асноўным з сучаснымі калгасамі.

У склад губэрняў уваходзіла:

• 49 ключоў
• 24 двары (або двары́шча, вялікі двор, які патрэбен быў для работ і складваньня запасаў харчоў і панскага скату)
• 1 лентвойтаўства
• 13 местаў і мястэчак
• 368 весяў
• 5 пушчаў:
  • Сакольска-Новадворская,
  • Пярстунска-Пераломская,
  • Стры́еўска-Бярштанская,
  • Белавеская,
  • Лужыцка-Аліцкая.

Гарадзенская эканомія мела 7294 валокі ворыва (больш за 155 000 га).

Насельніцтва было 42 380 асобаў. Зь іх 89,8 % прыгонныя сяляне. Большасьць прыгонных былі цяглыя, або па-іншаму абавязаныя былі выходзіць на паншчыну.

Адносіны ў нутры Гарадзенскае эканоміі мала вядомыя. Аднак яны часам былі вельмі напружаныя і нават варожыя. У 1662 Сойм Рэчы Паспалітае ў Варшаве прыняў асобную пастанову аб тым, што ў Гарадзенскае эканоміі павінен быць наведзены парадак. Сойм раіў судзіць і караць прыгонных да сьмерці вінаватых у забойствах шляхты, нападах на касьцёлыі шляхецкія двары.

У 1708—1709 мор (магчыма чума) быў прычынаю неўраджаю, бо прыгонныя не хацелі чыніць паншчыну. У другое палове 17 ст. Гарадзенская эканомія была адноўленая.

Павіннасьці

У Гарадзенскае эканоміі былі ўсе павіннасьці, якія былі ў Літве. Іх можна пералічыць:

• паншчына — дармовая работа на пана.
  • падарашчына — работа на дарозе па яе будаўніцтву і выпраўленьні
  • падводная павіннасьць — перавозка грузаў на ўласным возе і са сваім кані.
  • талокі — збор насельнікаў весі перад работаю
  • згоны — тое ж самае, што і талака
  • гквалты — тое ж самае, што й талака
  • старажоўшчына — работа сторажам пры ахове скату, або гумна і іншае ўласнасьці пана
  • начная варта — тое ж самае, што й старажоўшчына толькі яна была ў ноч і старажылі асобу пана або яго двор
• чынш, або аброк — перадача прыгонным селянінам пану рэчаў.
  • жарнавое — плата за ўладаньне жорнаў у асабістае ўласнасьці
  • рэйтаршчына — плата зарплаты панскаму войску
  • вепраўшчына — перадача паляваных у лесе вепрукоў
  • гайнае — збор за права карыстаньня гаем і мог селянін даваць пану тое, што зьбіраў у гаі (ягады, мёд і г.д.)
  • ялаўшчына — перадача ялавічыны
  • куніца — перадача шкуры куніцы
  • дзякла — перадача пану рэчаў, а іх мог быць вялікі набор (мёд, пшаніца, ячмень, капуста і г.д.)

Існавала кругавая парука. У 1680 годзе насельнікі весі Вялікія Жылічы паручыліся за спраўленьне павіннасьцяў:

... усе за аднаго, а адзін за ўсіх выплаціць абавязаліся.

Землі Гарадзенскае эканоміі сталі месцам баёў у некалькіх войнах 17 і 18 ст.ст.

У канцы 18 ст. Гарадзенская эканомія была поўнасьцю адноўленая і пачала мірнае жыцьцё. Пры падскарбіі А. Тызэнгаўзе для зямель эканоміі не было нічога зроблена, бо для яго была крыніцаю:

• харчаваньня мяшчанаў Горадні і Вільні,
• будаўнічых матэрыялаў для Горадні і Вільні,
• дармовых работнікаў, якія чынілі паншчыну ў Гарадзенскае эканоміі і ў Горадні.

Вядома, што пры А. Тызэнгаўзе было падарашчына, або па-іншаму дармовая работа цяглых прыгонных сялянаў па пабудове дарог. Ён яшчэ патрабаваў падводную павіннасьць, або па-іншаму дармовая работа цяглых прыгонных сялянаў па перавозцы грузаў у Гарадзенскім павеце і нават у Вільню. А. Тызэнгаўз павялічыў харчовы аброк, бо будаўніцтва ў Горадні патрабавала работнікаў, якіх трэба было карміць.

У Гарадзенкае эканоміі павялічыліся выпадкі супраціву новаму падскарбію:

• пашкоджаньне ўласнасьці і падпальваньне дамоў,
• скаргі на дзеяньні ўправы эканоміі.

У 1777 годзе прыгонныя падалі скаргу в. кн. Літоўскаму С. Панятоўскаму (Ён тады быў у Горадні) аб дзеяньнях управы Гарадзенскае эканоміі ба тым, што яна крадзе ўласнасьць сялянаў, чыніць іх беднымі. У 1791—1792 скаргі падавалі некалькі вёсак.

У 1795 годзе пасьля трэцьцяга падзелу Рэчы Паспалітае Гарадзенская эканомія стала часткаю Расейскае імпэрыі і была захаваная яе цэльнасьць. Яе імпэратарка Кацярына даравала некалькім сваім вяльможам.

Для вывучэньня Гарадзенскае эканоміі можна карыстацца запісаму, якія чынілі ў ёй многія ўраднікі: пісары, ключнікі, цівуны і г.д.

Важнаю крыніцаю гаспадарчых і станавых дзеяў Гарадзенскае эканоміі зьяўляюцца Пісцовыя кнігі, якія выдалі ў Вільні з 1880 па 1881 гады.