Франц-Иосиф Ере

Франц-Иосиф Ере
Характеристикалар
Утрауҙар һаны	192
Иң эре уртау	Георг Ере
Майҙаны	16 134 км²
Иң бейек нөктәһе	620 м
Халҡы	0 чел.
Урынлашыуы
HGЯO
Акватория	Төньяҡ Боҙло океан
Ил	Рәсәй Федерацияһы
РФ субъекты	Архангельск өлкәһе
Франц-Иосиф Ере
Аңлатма хатаһы: Танылмаған "[" тыныш билдәһе%; top:Аңлатма хатаһы: Танылмаған "[" тыныш билдәһе%"> Франц-Иосиф Ере
Франц-Иосиф Ере Викимилектә

Франц-Иосиф Ере— Рәсәй Федерацияһының Төньяҡ Боҙло океандағы архипелагы.

Франц-Иосиф Ере һәм Виктория утрауы административ берәмек сифатында Архангельск өлкәһе составына инә.

2012 йылғы мәғлүмәт буйынса 192 утрауҙан тора, территорияның дөйөм майҙаны 16 134 км тәшкил итә., 134 территорияһында дөйөм майҙаны 16 км² тәшкил итә.

Ләкин 2015—2019 йылдар осоронда энтузиастар ярҙамында һәм спутник фотоларын анализлағанда Франц-Иосиф Ере һәм Яңы Ер архипелагтары районында 40-ҡа яҡын яңы утрау, морон һәм бухта табыла һәм теркәлә..

Асыу

 

Архипелагты рәсми асыу XIX быуаттың икенсе яртыһында үтһә лә, хатта М. В. Ломоносов үҙенең «Төньяҡ диңгеҙҙәрҙәге төрлө воеводаларҙың ҡыҫҡаса тасуирламаһы һәм Себер океанының Көнсығыш Һиндостанға үтеү ихтималлығы» (1763) хеҙмәтендә Шпицбергендан көнсығышҡа ҡарай утрауҙар булыуын күҙаллай. 1865 йылда урыҫ хәрби диңгеҙсеһе адмирал Н. Г. Шиллин үҙенең "Диңгеҙ йыйынтығы"нда баҫылған «Төньяҡ поляр диңгеҙҙәге яңы юл тураһында фекерҙәр» мәҡәләһендә Төньяҡ Боҙло океандың көнбайыш өлөшөндәге боҙҙарҙың хәрәкәтен анализлау нигеҙендә Шпицбергендан төньяҡтараҡ урынлашҡан билдәһеҙ ер барлығын күҙаллай..

1860 йылдар аҙағында Рәсәй метеорологы А. И. Воейков поляр диңгеҙҙәрҙе тикшереү буйынса ҙур экспедиция ойоштороу мәсьәләһен күтәрә. Был идеяны географ кенәз П. А. Кропоткин хуплай. Баренц диңгеҙе боҙҙарын күҙәтеү уны шундай һығымтаға килтерә:

«Шпицберген менән Яңы Ер араһында әлегә асылмаған ер бар, ул төньяҡҡа табан һуҙылып боҙҙарҙы үҙ артынан тотоп тора. Бындай архипелагтың булыуын үҙенең яҡшы, ләкин аҙ билдәле булған докладында рус флоты офицеры барон Шиллин күрһәтә.»

1871 йыл экспедицияның ентекле проекты төҙөлә, ләкин хөкүмәт аҡса бирмәй, һәм ул проект тормошҡа ашмай ҡала.

Франц-Иосиф Ере «Адмирал Тегетхоф» (нем.Admiral Tegetthof) елкәнле-парлы шхунала Карл Вейпрехт һәм Юлиус Пайер етәкселегендә Австро-Венгрия экспедицияһы менән асыла. Экспедиция Германия ғалимы Август Петермандың йылы Төньяҡ Поляр диңгеҙ һәм ҙур поляр материк барлығы тураһындағы гипотезаны тикшереү маҡсатында ойошторолған.

Экспедиция Австрия суды графы Ганс Вильчек камераһы тарафынан финанслана. 1872 йылда Төньяҡ-Көнсығыш үткәүел асыу өсөн барған шхуна августа боҙ менән Яңы Землянан төньяҡ-көнбайышҡа табан ҡыҫыла. Боҙ яйлап шхунаны көнбайышҡа алып китә, бер йылдан һуң, 1873 йылдың 30 авгусында, билдәһеҙ ерҙәр ярҙарына килтерелә, Вейпрехт һәм Пайер тарафынан мөмкин тиклем төньяҡҡа һәм уның көньяҡ ситенә табан тикшерелә.

Пайер 1874 йылдың апрелендә 82°5' с. ш. барып етә һәм был архипелагты картаға төшөрөүгә өлгәшә.

Австрия сәйәхәтселәре яңы асылған ерҙәргә Австро-Венгрия императоры Франц Иосиф I исемен бирә.

Рәсәйҙә император һәм совет осоронда архипелагтың атамаһын үҙгәртеү мәсьәләһе күтәрелә: тәүҙә Романовтар Ере, ә һуңғараҡ, 1917 йылдан һуң, Кропоткин Ере йәки Нансен Ере, ләкин был тәҡдимдәр тормошҡа ашырылмай, бөгөнгө көнгә тиклем ер үҙенең тәүге исемен йөрөтә..

1874 йылдың 20 майында «Адмирал Тегетхоф» экипажы карапты ташлап китергә һәм боҙ аша Яңы Земля ярҙарына сығырға мәжбүр була. Унда экипаж урыҫ помор балыҡсылары менән осраша, улар экспедицияны кире ҡайтарыуҙа ярҙам итә.

 

Франц-Иосиф Ере Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Франц- Йосиф Ерендә йәшерен рәүештә нацист Германияһы вәкилдәре барлыҡҡа килә. 1944 йылда бында немец метеорологик станцияһы ойошторола, унда бер миҙгел поляр айыу итен ашарға һәм ашығыс рәүештә, хатта ҡайһы бер документтарын ташлап, эвакуацияларға тура килгән 10-15 кеше эшләй. Станция барлығы тураһында совет яғы 1950 йылдарҙа ғына, уның ҡалдыҡтарын тапҡас ҡына белә. Фараздар буйынса, станция 1942 йылдың йәй-көҙөндә немец авиацияһы һәм Хәрби-диңгеҙ флотының Баренц диңгеҙендәге ғәмәлдәренә метеорологик ярҙам күрһәтеү маҡсатында төҙөлә. 1944 йылдың аҙағында — 1945 йылдың башында ашығыс рәүештә ташлап китәләр, шуға күрә уны юҡ итеп өлгөрмәйҙәр.

Һуғыштан һуңғы осор

1950 йылда Франц-Иосиф Ерендә илдең һауа оборонаһы радиотехник ғәскәрҙәренең «пункттары» төҙөлә. Ул Греэм-Белл утрауында урынлашҡа (30-сы айырым радиолокация ротаһы «Грэм Белл» һәм боҙ аэродромын хеҙмәтләндереүсе айырым һауа коменданты) һәм Александра Ере утрауында (31-се радиолокация айырым ротаһы «Нагурская»).

1957 йылдың йәйенән Хейс утрауында Эрнст Кренкель исемендәге обсерватория урынлаша. Унда атмосфераны ракета ярҙамында зондлау станцияһы бар. Хейс утрауындағы старт майҙансығынан 1957 йылдың ноябренән 1990 йылдың декабренә тиклем бейеклеге 100 км-ға тиклем еткән бер мең туғыҙ йөҙ илле М-100 метеорологик ракеталары уңышлы осорола.

 

Франц Йозеф Ере — Рәсәйҙең һәм донъяның иң төньяҡ территорияларының береһе. 192 утрауҙан тора, дөйөм майҙаны 16 134 км² тәшкил итә.

3 өлөшкә бүленгән:

• көнбайышта — Британ каналынан көнбайышҡа, шул иҫәптән бөтә архипелагтың иң ҙур утрауы — Георгий Ере (2,9 мең км²); икенсе эре утрау — Александра-Ланд (1044 км²).көнсығыш, Австрия боғаҙы менән айырылған, ҙур утрауҙары менән Вильчек Ере (2,0 мең км²), Грэм Белл (1,7 мең км²);
• үҙәк — Австрия боғаҙы һәм Британ каналы араһында, унда Галл утрауы менән әһәмиәтле утрауҙар төркөмө урынлашҡан (974 км²),

Рудольф утрауындағы Флигели морононан көнбайыштараҡ яр — Рәсәйҙең һәм Франц-Иосиф Еренең иң төньяҡ нөктәһе.

Мэри Хармсворт мороно — архипелагтың иң көнбайыш нөктәһе, Ламон утрауы — иң көньяҡ нөктәһе, ә Грэм Белл утрауындағы Олни-Пойнт — иң көнсығыш нөктәһе.

Утрауҙар башлыса ҡомташтарҙан, алевролит таштарынан һәм эзбизташтарҙан тора, улар горизонталь базальт япмаһының эффузив ҡалынлығы менән ҡапланған (базальт ҡалынлығы 20-30 м).

Флора моронондағы сланецтар һәм ҡомташтары араһында көрән күмер табылған. Архипелагтың төп минералдары булып һоро күмер, фосфорит һәм уның менән бәйле компоненттар — титан, ванадий, иттрий, скандий, һирәк ер металдары, торий тора.

Утрауҙың ҙур өлөшөн боҙлоҡ ҡаплаған, күлдәр бик күп. Утрауҙарҙың ер өҫтөндә күп йыллыҡ туңған тупраҡ ята (мәңгелек боҙлоҡ).

Күлдәр

Күп күлдәрҙең әлегә тиклем исемдәре юҡ, түбәндәгеләр үҙ атамаһына эйә: Космическое,Ледяное, Мелкое, Утиное, Ширшов.

Боҙлоҡтар

Боҙлоҡтар архипелагтың 87 процентын биләй. Боҙҙоң ҡалынлығы 100 метрҙан алып 500 метрға тиклем тәшкил итә. Диңгеҙгә төшкән боҙлоҡтарҙан бик күп айсбергтар барлыҡҡа килә. Иң тиҙ боҙлоҡ һәр утрауҙың көньяҡ-көнсығышында һәм көнсығышында һәм дөйөм архипелагта күҙәтелә. Боҙлоҡ көмбәҙенең түбәһендә генә барлыҡҡа килә.. Архипелаг боҙлоҡтары ныҡ кәмей бара, әгәр күҙәтелгән деградация тиҙлеге дауам итһә, 300 йыл эсендә Франц Йосиф Ере боҙланыуы юҡҡа сығыуы ихтимал.

Диңгеҙҙәр

Архипелаг Баренц диңгеҙенең төньяҡ сигендә урынлашҡан, был диңгеҙгә уның бөтә эске боғаҙҙары ҡарай. Архипелагтың бер нисә утрауының төньяҡ ярҙары (Александра Ере, Артур утрауы, Рудольф утрауы, Ева-Лив утрауы) туранан-тура Төньяҡ Боҙло океан менән йыуыла. Грэм Белл утрауының көнсығыш ярындағы Колзат мороно Карск диңгеҙенең төньяҡ-көнбайышта иң ситке нөктәһе тип һанала. Архипелагтың был диңгеҙ менән йыуылған берҙән-бер өлөшө булып тора.

Архипелагтың климаты типик арктик. Уртаса йыллыҡ температура −12 °C тиклем (Рудольф утрауы); Тихая ҡултығында (Гукер утрауы) июлдә уртаса температура −1,2 °C -тан +1,6 °C тиклем (Хейс утрауы, унда донъялағы иң төньяҡ метеорологик станция — Кренкель обсерваторияһы урынлашҡан); ғинуарҙың уртаса температураһы −24 °C тирәһе (ҡышын минималь температура −52 °C тиклем), ел 40 м/с етә. Яуым-төшөм йылына 200—300 мм-ҙан 500—550 мм-ға тиклем (боҙ көмбәҙҙәре тупланған зонала) кәмей.

 

Архипелагта даими йәшәгән халыҡ юҡ. Берҙәм муниципалитет та, тораҡ пункт та юҡ. Ваҡытлыса халыҡ һаны ғилми-тикшеренеү станциялары ғалимдарынан, метеорологтарҙан, ФСБ сик һаҡсыларынан һәм «Арктика трилистник» хәрби базаһы гарнизонынан тора..

Хейс утрауы территорияһында 2005 йылда донъяла иң төньяҡтағы «Архангельск 163100» почта бүлексәһе асыла, ул 1 сәғәткә, шишәмбе, шаршамбы, кесаҙна һәм йома сәғәт 10-дан 11-гә тиклем эшләргә тейеш була.2019 йылдың майына, халыҡ һаны етмәү сәбәпле, ябыла.

Александра Ере һәм Рудольф утрауҙарында поляр станциялар урынлашҡан. Хейс утрауында Э. Т. Кренкель исемендәге геофизик обсерватория (1957 йылдан алып) урынлашҡан.

Көпшәле үҫемлектәрҙең һаны бик аҙ һәм 50 төрҙән артмай (мәҫәлән, Новосибирск утрауҙарында 135 төр, Төньяҡ Ер утрауҙарында — яҡынса 65, Врангель утрауында — 300-ҙән ашыу).

Үҫемлектәр япмаһында мүктәр һәм лишайниктар өҫтөнлөк итә. Шулай уҡ поляр мәк, таш ватыҡтары, ярмалар, поляр тал осрай. Имеҙеүселәрҙән аҡ айыу һәм һирәгерәк аҡ төлкө осрай. Утрауҙарҙы йыуыусы һыуҙарҙа нерпа, диңгеҙ ҡуяндары, Гренланд төлгөһө, морж, аҡ ҡуян йәшәй. Ҡоштар бик күп (26 төрө). Йәй көнө ҡош баҙарҙарын барлыҡҡа килтереүсе диңгеҙ ҡоштары : люриктар, чистиктар, кайралао, ябай моевка, аҡ аҡсарлаҡ, бургомистр һ.б.

• Белов М. И. По следам полярных экспедиций. — Л. : Гидрометеоиздат, 1977. — 144 с. : ил.
• Земля Франца Иосифа. — М. : Государственное Техническое Издательство, 1930.
• Земля Франца-Иосифа. — М. : Paulsen, 2013. — 680 с. : 768 ил.
• Иванычук М. Н. 14 месяцев на земле Франца Иосифа. — Харьков : Український робітник, 1934. — 122 с.
• Каневский З. М. Знание — сила. — 1968.
• Попов С. В., Троицкий В. А. Топонимика морей советской Арктики. — Л. : Географическое общество СССР, 1972.
• Саватюгин Л. М., Дорожкина М. В. Архипелаг Земля Франца-Иосифа: история, имена и названия. — СПб. : ААНИИ, 2012. — 484 с.
• Шокальский Ю. М. Франца-Иосифа Земля // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

• Суровый край настраивает на серьёзный лад  (билдәһеҙ). Новости. НТВ (13 сентябрь 2008). Дата обращения: 17 июль 2014.