Суй Династияһы

隋, пиньин: Suí; 581—618) — оҙаҡ ваҡыт дауам иткән ғауға, бола-сыуалыштар һәм талаш-тартыш осоронан һуң илде берләштергән ҡытай династияһы. Ул байтаҡ ижтимағи-иҡтисади һәм эре төҙөлөш проекттарын тормошҡа ашыра.

Суй
隋朝
←   → 581 — 618
Баш ҡала	Чанъань
Телдәр	ҡытай теле
Дин	буддизм,даосизм,конфуцианлыҡ
Идара итеү формаһы	монархия
Династия	Суй
Суй династияһы Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Ҡытай тарихы
Тарихҡа тиклемге Ҡытай
Өс хаким һәм биш император
Ся династияһы
Шан династияһы
Чжоу	Көнбайыш Чжоу
	Көнсығыш Чжоу	Яҙҙар һәм Көҙҙәр
		Һуғышыусы батшалыҡтар
Цинь династияһы
Чу династияһы — болалы ваҡыт
Хань		Көнбайыш Хань
		Синь: Ван Ман
		Көнсығыш Хань
Өс батшалыҡ дәүере:		Вэй, Шу, У
Цзинь		Көнбайыш Цзинь
		Ун алты вәхши дәүләт	Көнсығыш Цзинь
Көньяҡ һәм төньяҡ династиялар
Суй династияһы
Тан династияһы
Ляо		Биш династия һәм ун батшалыҡ дәүере
		Сун	Төньяҡ Сун
Цзинь	Көнбайыш Ся		Көньяҡ Сун
Юань династияһы
Мин империяһы
Цин империяһы
Бэйян хөкүмәте
Ҡытай Халыҡ Республикаһы		Ҡытай Республикаһы

III—VI быуаттар Ҡытай тарихында иң ҡатмарлы һәм ауыр дәүерҙәрҙең береһе була. Хань династияһы ҡолатылып (220 йыл), империя тарҡалғандан һуң дәүләт иҡтисады киҫкен рәүештә бөлгөнлөккә төшә. Күп кенә боронғо ҡалалар емерелә, илдең төньяғында алға киткән игенселек ташландыҡҡа хәлгә килә.

Ваҡыт үтеү менән табгачтарҙың Төньяҡ Вэй «варвар» династияһы хәтһеҙ генә ҡытайлаша, уның хәрби көс-ҡеүәте кәмей. Төрки ҡағанаты илбаҫарҙарының Ҡытайға бәреп инеү ҡурҡынысы килеп тыуа. VI быуат аҙағында Вэй династияһын алмаштырған Төньяҡ Чжоу дәүләтендә Ян Цзянь (Суй Вэнь-ди) етәкселегендәге ҡытай һәм ҡытайлашҡан төрки аҡһөйәктәре (аристократтары) власҡа килә. Ҡытайҙарҙың күпселегенең феодаль тарҡаулыҡҡа кире ҡарашта булыуы, аристократияның тышҡы дошмандарға һәм эске иҡтисад проблемаларына ҡаршы бергә тупланыуға ынтылышы һөҙөмтәһендә Ян һәм уның яҡлылар сағыштырмаса еңел генә илде берләштереүгә өлгәшә. 581 йылда Ян Цзянь яңы Суй династияһының Вэнь-ди исемле императоры итеп иғлан ителә. Ул һуңғы 300 йыл эсендә вәҡәләттәре барлыҡ Ҡытай биләмәләренә таралған тәүге хаким була.

Көньяҡты яулап алыу ҡан ҡойошһоҙ һәм емереүҙәрһеҙ генә тормошҡа ашырыла. Бындағы аҡсаға ҡоролған иҡтисад империяның артабанғы үҫешенә мөһим ыңғай йоғонто яһай. Тотороҡлоҡ шарттарында ҡалаларҙа сауҙа алға китә, сауҙагәрҙәр һәм һөнәрселәр берлектәре барлыҡҡа килә башлай. Һалымдарҙы кәметеү һәм дәүләттең ҡайһы бер монополияларын бөтөрөү аша Ян Цзянь сауҙа һәм игенселектең артабан йылдам алға китеүенә өлгәшә. 583 йылда быға тиклем йәшәп килгән ҡануниәтте хәтһеҙ ябайлаштырған һәм камиллаштырған яңы ҡанундар йыйынтығы ҡабул ителә.

Әммә 604 йылда улы Ян Гуан императорҙы үлтерә һәм Ян-ди исеме менән тәхеткә ултыра. Яңы хаким ауыл хужалығы сәйәсәтен киҫкен ҡатыландыра. Крәҫтиәндәрҙең ер бүлемдәре ҡыҫҡартыла, ә һалымдар һәм йән башына төшкән башҡа йыйымдар арттырыла. Уларҙың күп өлөшө ҡаҙнаға тупланып, урындағы ихтыяждар бөтөнләй иҫәпкә алынмай. «Император каналы» кеүек дәүер проекттарын тормошҡа ашырыу сәбәпле хеҙмәт йөкләмәләре лә күбәйтелә. Ян Гуан Ҡытайҙағы барлыҡ власты тағы ла нығыраҡ үҙәкләштерергә ынтыла: бының менән ул илдең төрлө урындарындағы үҙенең сәйәсәте менән килешмәгән айырым төркөмдәрҙең иң яҡшы вәкилдәренең (оппозицион төркөмдәрҙең) ҡалған йоғонтоһон да бөтөнләй юҡҡа сығарырға ынтыла. Икенсе яҡтан, Ян Гуан фән менән мәҙәниәтте яҡлап, уларҙың артабан үҫешенә булышлыҡ итә. Дәүләт вазифаларына тәғәйенләнеүселәр өсөн имтихандар индерә һәм граждан хеҙмәтендәге төрлө кимәл түрәләрҙең хәрбиҙәр алдындағы абруй-дәрәжәһен (позицияһын) күтәрә.

 

Әллә ни оҙаҡ ваҡыт хакимлек итмәһә лә, Суй династияһы үҙенән һуң етәрлек мөһәбәт ҡоролмалар ҡалдыра — улар Ҡытайға файҙа ғына түгел, арыу ғына дан да килтерә. Бындайҙар иҫәбендә: ул ваҡытҡа яртылаш емерек хәлгә килгән Бөйөк Ҡытай диуарын яңынан ҡороу; Бөйөк Ҡытай каналын үткәреү — ул XIX быуатҡа тиклем донъялағы иң ҙур яһалма һыу юлы булып ҡала; империяның яңы баш ҡалаһы Лояндағы үҙенең күркәмлеге, гүзәллеге һәм зиннәтлеге менән таң ҡалдырған һарай архитектура ансамблен төҙөү.

Императорҙың баш ҡалалағы һарай комплексын сафҡа индереүгә ике миллионға тиклем, Бөйөк Ҡытай диуарын тергеҙеүгә һәм Император каналын үткәреүгә — берәр миллион кеше йәлеп ителә. Тулыһынса бөлгөнлөккә төшкән крәҫтиәндәрҙең яртылаш ҡол кимәлендәге хеҙмәте киң ҡулланыла.

Бөйөк Император Каналы Янцзы һәм Хуанхэ йылғаларын тоташтырып, бай һәм уңдырышлы Көньяҡты илбаҫарҙар һөжүме дәүерҙәренән һуң ныҡлап аяҡҡа баҫып, үҫеш йәһәтенән күтәрелеп килгән Төньяҡ менән бәйләй. Был канал Ҡытайҙың эске биләмәләрендә ул замандарға ғына түгел, ә алдағы йөҙ йыллыҡтарға ла иң мөһим сауҙа юлына әүерелә, һәм илгә иген культуралары, аҙыҡ-түлек һәм башҡа бик күп төрлө көндәлек кәрәк-яраҡ тауарҙары ташыу өсөн төп транспорт артерияһы булып хеҙмәт итә.

Суй династияһының тышҡы сәйәсәте күп һанлы һуғыштар менән билдәләнә. Ҡытай хакимдәре башлыса Корея ярымутрауы дәүләттәренә һәм төньяҡтағы ҡәбиләләргә ҡаршы көрәшә, Төрки ҡағанлығы менән ҡапма-ҡаршылыҡта (конфронтацияла) көн күрә.

Аҙ халыҡлы Ляонин ярымутрауын яулап алып, Ҡытай 612 йылда Силла короллеге менән берлектә Корея дәүләттәре Пэкче менән Когурёға һуғыш аса. Ике йылдан, ҡаҙнаны шаҡтай бушатып, был яу бер ниндәй һөҙөмтәһеҙ тамамлана.

Был дәүерҙәрҙә Ҡытай өсөн бигерәк тә етди ҡурҡыныс Төрки ҡағанлығынан була. Күсмә халыҡтар империяһын тулыһынса ҡыйратыу түгел, уларҙың һөжүмдәрен кире ҡағыу өсөн дә етерлек хәрби көсө булмағанлыҡтан, Суй династияһы үҙенә тынғылыҡ бирмәгән күршеһе менән мөнәсәбәттәрҙе күп йәһәттән оҫта дипломатия нигеҙҙәрендә ҡорорға мәжбүр була.

Саманан тыш юғары һалымдар һәм йөкләмәләр, Империяның бөйөк төҙөлөштәрендәге күпселек осраҡтағы кеше хәленән килмәҫлек ауыр эш шарттары Кореялағы хәрби уңышһыҙлыҡтар менән бергә ябай халыҡтың ризаһыҙлығы артыуына килтерә. Шаньдун һәм Хэнань провинцияларында тоҡанған баш күтәреүҙәр барышында боласылар үҙ батшалыҡтарын иғлан итә. Бынан тыш дәүләттең юғары ҡатлам вәкилдәре араһында ла сыуалыштар башлана. 617 йылда Ян Гуандың туғандарының береһе булған Ли Юань (Тан Гао-цзу) Империяның ҙурлығы һәм мөһимлеге яғынан өсөнсө булған Тайюань ҡалаһында түңкәрелеш ойоштора. Тиҙҙән аҡһөйәктәр үҙҙәре яҡлы төрки ҡәбиләләре ярҙамында боронға баш ҡала Чанъаньде баҫып ала. Ян Гуан илдең көньяҡ биләмәләренә ҡаса һәм унда үҙ һаҡсылары тарафынан үлтерелә. Ли Юань яңы Тан династияһы нигеҙләнеүен иғлан итә. Суй династияһы дәүерендәге Ҡытайҙы ҡолатыуҙа шулай уҡ Көнсығыш төрки ҡағанлығы һиҙелерлек роль уйнай.

Дүрт быуаттан артыҡ ваҡыт арауығында бөлгөнлөккә төшкән һәм тарҡалған Ҡытайҙы берләштереү йәһәтенән Суй династияһы оло әһәмиәткә эйә.

 

Янчжоу ҡалаһының Ханьцзян биҫтәһендә археологтар император Ян-ди кәшәнәһен тапҡан. Унда баҡыр һәм нефрит әйберҙәр булған.

• История китайской цивилизации. Издательство Press, ISBN 957-9585-84-9.
• Краткая история Древнего Китая. Издание Пекинского университета, ISBN 978-7-301-03905-2.
• Древняя китайская экономическая история. Шанхай. Народное издательство, ISBN 7-208-00332-7.
• Китайская история (история Sui). Фюле Cheng с., ISBN 957-532-033-6.
• Схема истории Китая. Южный Пресс, ISBN 957-11-2075-8.
• История китайской культуры. Литература, Пресс, ISBN 957-411-400-7.
• История китайской политической системы. Общественные науки. Academic Press, ISBN 978-780-230-441-3