Юлдаш Каллисто: Юпитерҙың тәбиғи юлдашы

Callisto; др.-греч. Καλλιστώ) - Юпитерҙың ҙурлығы буйынса икенсе юлдашы (Ганимедтан ҡала), дүрт галилея юлдашының береһе һәм улар араһында планетанан иң алыҫы. Ҡояш системаһында Ганимед һәм Титандан ҡала ҙурлығы буйынса өсөнсө юлдаш. Титан 1610 йылда Галилео Галилей тарафынан асыла, боронғо грек мифологияһы персонажы - Зевстың һөйәркәһе Каллисто хөрмәтенә аталған.

Каллисто
Исем	Júpiter IV
Масса	107,566 ± 0,003 йоттаграмм
Кем хөрмәтенә аталған	Каллисто[d]
Кем ҡушҡан	Марий, Симон[d]
Асыусы йәки уйлап табыусы	Галилео Галилей
Асыу датаһы	7 ғинуар 1610
Родительское тело	Юпитер
Апоцентр	1 897 000 km
Перицентр	1 869 000 km
Орбита эксцентриситеты	0,0074
Наклонение орбиты	2,017 °
Орбитальный период	16,689 тәүлек
Большая полуось орбиты	1 882 700 km
Видимая звёздная величина	5,65
Альбедо	0,22
Тығыҙлыҡ	1,8344 грамм на кубический сантиметр
Температура	80 K, 134 K һәм 165 K
Майҙан	73 000 000 км²
Күләме	59 000 000 000 км³
Радиус	2410,3 ± 1,5 km
Поверхностная гравитация	1,235 сантиметр на секунду в квадрате
Каллисто Викимилектә

Каллисто тирәһендә радиация фонының түбән кимәлдә һәм уның күләме ярайһы уҡ ҙур булыуы сәбәпле, Юпитер системаһын артабан үҙләштереүҙе яҡынлаштырыу маҡсатында, йыш ҡына уның өҫтөндә кешелеккә файҙа килтерә алған станция төҙөргә тәҡдим итәләр. 2015 йылға был юлдаш тураһында төп мәғлүмәт "Галилео" аппараты тарафынан алынған; башҡа автоматик планета-ара станциялар (АПС-тар) — "Пионер-10", "Пионер-11", "Вояджер-1", "Вояджер-2", "Кассини" һәм "Яңы горизонттар" — уны башҡа объекттарға осоп барғанда юл ыңғайы ғына тикшерәләр.

Каллисто - синхрон юлдаш: уның үҙ күсәре тирәләй әйләнеү осоро уның орбиталь осорона тиң, шулай итеп, ул һәр ваҡыт Юпитерға бер яҡ менән генә ҡарай. Каллисто, башҡа эре юлдаштар менән юғары йышлыҡтағы орбиталь резонанста булмау сәбәпле, Ио, Европа, Ганимед яғынан булған ҡуҙғытыу уның орбитаһының эксцентриситетын арттырмай һәм үҙәк планета менән үҙ-ара тәьҫир итешеү арҡаһында тулҡынлы йылытыуға килтермәй.

Каллисто - Ҡояш системаһында ҙурлығы буйынса өсөнсө юлдаш, ә Юпитер юлдаштары системаһында - Ганимед ҡала икенсе юлдаш. Каллистоның диаметры Меркурий диаметрының яҡынса 99 процентын, ә массаһы - был планета массаһының өстән бер өлөшөн тәшкил итә. Каллистоның уртаса тығыҙлығы яҡынса 1,83 г/см, һәм ул яҡынса тигеҙ күләмдә таш һәм боҙҙан тора. Спектроскопия Каллисто өҫтөндә Һыу боҙҙары, углекислый газ, силикаттар һәм органик матдәләр булыуын асыҡлай.

Каллисто, Юпитерҙан ярайһы уҡ алыҫ урынлашҡанға күрә, был планетаға яҡын булған юлдаштарға ҡарағанда, Юпитерҙың магнитосфераһы йоғонтоһона әллә ни дусар ителмәй. Уның өҫтө бихисап кратерҙар менән ҡапланған, тимәк, уның өҫкө йөҙөнөң йәше ярайһы уҡ ҙур ғына. Унда ер аҫты процестарының (мәҫәлән, тектоник йәки вулкандар эшмәкәрлеге) эҙҙәре һиҙелмәй тиерлек, күрәһең, юлдаш рельефының формалашыуында метеориттарҙың һәм эре объекттарҙың килеп һуғылыуы төп роль уйнай. Каллистоның өҫкө йөҙөнөң төп үҙенсәлеге - күп ҡулсалы структуралар, шулай уҡ төрлө формалағы күп һанлы удар кратерҙар, уларҙың ҡайһы берҙәре үҙенсәлекле кратерҙар сылбырын һәм был структуралар менән бәйле ҡалҡыулыҡтар, һырттар һәм ултырмалар хасил итә. Юлдаштың уйһыу урындарына тигеҙләнгән ландшафт һәм ҡараңғы төҫ хас, ә ҡалҡыулыҡтарҙың өҫкө өлөштәре сағыу бәҫ менән ҡапланған. Ҙур кратерҙар менән сағыштырғанда бәләкәй кратерҙар һаны сағыштырмаса аҙ, шулай уҡ ҡалҡыулыҡтарҙың байтаҡ булыуы юлдаш рельефын сублимация процестары менән тигеҙләүҙе күрһәтә. Каллисто геоструктураларының аныҡ йәше билдәһеҙ.

Каллисто углекислый газдан, ә, бәлки, молекуляр кислородтан, шулай уҡ сағыштырмаса ҡеүәтле ионосферанан торған бик шыйыҡ атмосфера менән уратып алынған

Каллисто, Юпитер формалашҡандан һуң уратып алған газ-саң дискыһынан әкрен аккреция барышында барлыҡҡа килгән, тип фараз ителә. Юлдаштың массаһы бик түбән тиҙлектә арта, һәм уның эсендәге температура уларҙың дифференциацияһы өсөн етерлек булмай. Әммә Каллисто формалаша башлағандан һуң уның эсендә әкренләп конвекция башлана, ул өлөшләтә дифференциацияға килтерә - 100—150 км тәрәнлектә ер аҫты океаны һәм ҙур булмаған силикат йәҙрә барлыҡҡа килә. "Галилео" бортынан яһалған үлсәүҙәр буйынса, шыйыҡ һыуҙың тәрәнлек ҡатламы 100 километрҙан ашыу. Каллисто еренең аҫтында океандың булыуы был юлдашта Ерҙән ситтәге тормоштоң булыуына ишара яһай. Әммә Каллистола хемосинтез нигеҙендә йәшәү өсөн шарттар Европалағыға бик үк уңайлы түгел.

Каллистоны Галилео Галилей 1610 йылдың ғинуарында Юпитерҙың башҡа өс ҙур юлдашы (Ио, Европа һәм Ганимед) менән бергә таба һәм, башҡа галилей юлдаштары кеүек үк, үҙенең исемен боронғо грек аллаһы Зевстың һөйгәне хөрмәтенә ала. Каллисто һунар алиһәһе Артемидаға яҡын нимфа (башҡа сығанаҡтар буйынса - Ликаон ҡыҙы) була. Марий, был атаманы Иоганн Кеплер тәҡдим итте, ти бәйләй. Әммә хәҙерге галилея юлдаштарының атамалары ХХ быуат уртаһына тиклем киң ҡулланылмай. Күп кенә иртә астрономик әҙәбиәттә Каллисто Юпитер IV (Галилео тәҡдим иткән система буйынса) йәки Юпитерҙың дүртенсе юлдашы булараҡ телгә алына. .

1970-се йылдарҙа "Пионер-10", "Пионер-11" автоматик планета-ара станцияларының Юпитер янынан осоп үтеүе Каллистоның эске структураһына ҡарата күҙаллауҙарҙы бер аҙ киңәйтә. 1979-1980 йылдарҙа Юпитер янынан осоп үтеү барышында йыһан аппараттары менән спутникты тикшереү ысын мәғәнәһендә алға китеш була. Улар юлдаштың өҫкө йөҙөнөң яртыһынан ашыуын 1 - 1—2 км теүәллек менән фотоға төшөрә һәм өҫкө йөҙҙөң массаһы, формаһы һәм температураһы тураһында аныҡ мәғлүмәттәр алырға мөмкинлек бирә. Тикшеренеүҙәрҙең яңы дәүере 1994 йылдан 2003 йылға тиклем дауам итә, ул саҡта "Галилео" йыһан аппараты Каллисто янынан һигеҙ тапҡыр осоп үтә, ә 2001 йылда C30 орбитаһы буйлап һуңғы осош ваҡытында юлдаш өҫтөнән 138 км алыҫлыҡта үтә."Галилео" юлдаштың өҫкө йөҙөн глобаль фотоға төшөрә һәм ҡайһы бер айырым райондар өсөн 15 метрға тиклемге теүәллек менән байтаҡ фото алыуға өлгәшә. 2000 йылда, Сатурн системаһына табан осоп, "Кассини" йыһан аппараты Каллистоның инфраҡыҙыл спектрын юғары теүәллектә төшөрөп ала. 2007 йылдың февраль-мартында Плутонға табан осоп барғанда ла Каллистоны яңынан төшөрөп ала.

Киләсәктәге йыһан аппараттары проекттары

2020 йылда осоуға тәҡдим ителгән Europa Jupiter System Mission (EJSM) НАСА һәм Европа Йыһан Агентлығының Юпитер планетаһы айҙарын һәм уның магнитосфераһын тикшереү буйынса берлектәге проекты булып тора. 2009 йылдың февралендә Европа Йыһан Агентлығы һәм НАСА миссияға Titan Saturn System Mission-ға ҡарағанда юғарыраҡ өҫтөнлөк бирелеүен раҫлай. Әммә Европа Йыһан Агентлығы бер үк ваҡытта башҡа программаларға ярҙам итә, шуға күрә был программаға Европаның өлөшө финанс ҡыйынлыҡтарына тарый. EJSM яҡынса 4 аппараттан торасаҡ: Jupiter Europa Orbiter (НАСА), Jupiter Ganymede Orbiter, һәм, бәлки, Jupiter Magnetospheric Orbiter.

 

Каллисто - дүрт галилея айының тышҡыһы. Уның орбитаһы Юпитерҙан 1 882 000 км алыҫлыҡта ята, һәм уның яҡынса 26,3 радиусын (71 492 км) тәшкил итә. Был дәүмәл унан алдараҡ торған галилей юлдашы Ганимедтың орбита радиусынан күпкә ҙурыраҡ, ул 1 070 000 км тәшкил итә. Сағыштырмаса алыҫ орбитала булыуы арҡаһында Каллисто бер ҡасан да башҡа өс галилей юлдашы менән орбиталь резонансҡа эләкмәй.

Планеталарҙың күпселек регуляр юлдаштары кеүек үк, Каллисто үҙенең орбитаһында синхрон рәүештә әйләнә: Каллистола көн оҙайлығы Ерҙәге 16,7 тәүлеккә тиң. Юлдаштың орбитаһы ҙур булмаған эксцентриситетҡа һәм Юпитер экваторына ҡарата бер аҙ ауыбыраҡ тора, быуаттар дауамында Ҡояштан һәм планеталарҙан гравитацион йоғонто алыу арҡаһында юлдаш квази-периодик үҙгәрештәргә дусар була. Үҙгәрештәр диапазоны 0,0072 - 0,0076 һәм 0,20 - 0,60° тәшкил итә. Бындай орбиталь тайпылыштар шулай уҡ әйләнеү күсәренең ауышлығын 0,4° һәм 1,6° араһында үҙгәртә. Каллистоның Юпитерҙан алыҫ тороуы сәбәпле, ул бер ҡасан да йылытыуға дусар ителмәй, һәм ошо сәбәп юлдаштың эске структураһын һәм уның геологик эволюцияһын мөһим эҙемтәләргә килтерә>.

Составы

 

Каллистоның уртаса тығыҙлығы 1,83 г/см³. Был уның яҡынса бер тигеҙ миҡдарҙа һыу боҙонан һәм ҡая тоҡомдарынан һәм туңған газдарҙың өҫтәмә тоҡомонан тороуын раҫлай. Боҙҙар массаһы яҡынса 49-55% тәшкил итә<. Юлдаштың таш өлөшө аныҡ ҡына билдәле түгел. Каллистола тимер менән кремний араһындағы масса нисбәте 0,9 - 1,3 сиктәрендә ята (мәҫәлән, Ҡояшта был нисбәт яҡынса 1:8-гә тигеҙ).

Эске структураһы

 

Кратерҙар менән ныҡ йырғысланған Каллистоның өҫкө ҡатламы һалҡын һәм ҡаты боҙ литосфераһында ята, уның ҡалынлығы төрлө баһалар буйынса 80 километрҙан 150 километрға тиклем тәшкил итә. Каллисто Юпитерҙың магнит ҡыры менән үҙ-ара тәьҫир итешә: магнит ҡыры юлдаштың төбөнә үтеп инә алмай, тимәк, был арауыҡта 10 километрҙан кәм булмаған ҡалынлыҡтағы электр импульстарын үткәреүгә һәләтле шыйыҡсаның тотош ҡатламының булыуын күрһәтә . Әгәр унда аммиактың (массаһы буйынса 5 процентҡа тиклем) йәки башҡа Антифриз булыуы ихтимал, тип билдәләнһә, бындай шарттарҙа океандың тәрәнлеге 250-300 километрға тиклем барып етеүе мөмкин. Океан өҫтөндә ятҡан литосфера бер аҙ ҡалын булырға мөмкин - 300 километрға тиклем.

Каллистоның литосферанан һәм күҙалланған тоҙло океандан түбәнерәк ятҡан йәҙрәһе, күрәһең, тулыһынса бер төрлө һәм тотошлай ҡатлы-ҡатлы түгел, ә яйлап үҫә барыусы силикаттарҙан ғибәрәт. Тығыҙлығы һәм инерция ваҡыты юлдаштың үҙәгендә бәләкәй силикат йәҙрәнең булыуы менән тап килә. Һәр хәлдә, бындай йәҙрәнең радиусы 600 километрҙан артмаҫҡа тейеш, ә уның тығыҙлығы 3,1 г/см-нан алып 3,6 г/см³ сиктәрендә ята ала. Шулай итеп, Каллистоның ер аҫты Ганимед ер аҫтынан бик ныҡ айырыла.

Өҫкө йөҙөнөң деталдәре

 

 

Каллистоның өҫкө йөҙөн түбәндәге геологик яҡтан айырылып торған төбәктәргә бүлергә мөмкин: кратерланған тигеҙлектәр, асыҡ тигеҙлектәр, сағыу һәм ҡараңғы шыма тигеҙлектәрҙе, шулай уҡ удар кратерҙар һәм күп ҡулсалы геоструктуралар өлөштәрен биләгән төрлө райондар. Кратерланған тигеҙлектәр юлдаштың күп өлөшөн ҡаплап тора, һәм был уның иң боронғо участкалары. Улар боҙҙар һәм ҡая тоҡомдары ҡатнашмаһы менән ҡапланған. Яҡты тигеҙлектәр әллә ни киң таралмаған. Улар Бура һәм Лофна кеүек сағыу удар кратерҙарҙы, шулай уҡ палимпсестар булараҡ билдәле боронғо һәм эре кратерҙарҙың эҙҙәрен, күп ҡулсалы геоструктураларҙың үҙәк төбәктәрен һәм кратерланған тигеҙлектәрҙәге айырым участкаларҙы үҙ эсенә ала [i]. Аҡһыл тигеҙлектәр импакт сығышлы боҙ ҡалдыҡтары менән ҡапланған тип һанала. Сағыу, тигеҙләнгән тигеҙлектәр Каллисто өҫтөндә һирәк осрай һәм башлыса Вальхалла һәм Асгард эргәһендәге уйһыулыҡтарҙа, йәки ҡайһы бер кратерланған тигеҙлектәрҙә осрай. Тәүҙә улар юлдаштың эндоген активлығы менән бәйле тип һаналған, әммә юғары теүәллектәге фотоһүрәттәр сағыу һәм шыма тигеҙлектәрҙең тарҡала торған тулҡынлы йөҙ менән бәйле булыуын һәм тектоник йәки вулкан сығышлы булыуын күрһәтә. Шулай уҡ 10 000² километрҙан кәмерәк майҙанлы ҙур булмаған ҡараңғы тигеҙләнгән райондарҙы айырырға мөмкинлек бирә. Бәлки, улар криовоулкандар ташландыҡтары менән ҡапланғандыр. Тигеҙлек участкаларында кратерҙарҙың тығыҙлығы фондан түбәнерәк булғанлыҡтан, был участкалар сағыштырмаса йәш булырға тейеш.

 

 

Атмосфераһы һәм ионосфераһы

 

Каллистола углекислый газдан торған шыйығайтылған атмосфера табыла. Ул яҡын инфраҡыҙыл өлкәлә (NIMS) 4,2 микрометр тулҡын оҙонлоғондағы йотоу һыҙығы буйынса карталаштырыу өсөн спектрометр ярҙамында теркәлгән. Өҫкө йөҙҙәге баҫым яҡынса 7,5 ·10⁻¹² бар (0,75 МкПа), ә киҫәксәләрҙең концентрацияһы - 4⋅10 киҫәксә/см^3. Әгәр даими рәүештә тулыландырылмаһа, бындай атмосфера 4 көн эсендә юғалыр ине.

Каллистоның ионосфераһы шулай уҡ "Галилео" йыһан аппараты осошонда табыла; һәм уның юғары электрон тығыҙлығы (7 - 17·10⁴ см) атмосфералағы углекислый газдың фотоионизацияһы менән аңлатыла алмай. ^−3. Шуға ла Каллисто атмосфераһы башлыса молекуляр кислородтан тора, һәм уның массаһы углекислый газдан 10-100 тапҡырға ҙурыраҡ, тип фаразлана.

Европа һәм Ганимед осрағындағы кеүек, Каллистоның ер аҫты океанында ерҙән ситтәге микроб тормош булыуы ихтималлығы тураһындағы идея популяр Әммә Каллистола йәшәү шарттары Европала йәки Ганимедтаға ҡарағанда насарыраҡ. Төп сәбәптәре: тау тоҡомдары менән бәйләнештең етерлек булмауы һәм юлдаштың ер аҫтынан йылылыҡ ағымы түбән булыуы. Ғалим Торренс Джонсон Каллистола йәшәү шарттарының башҡа галилея юлдаштарынан айырмаһы тураһында тикшереүҙәр үткәрә:

Был ғалимдың һәм башҡа фекерҙәр нигеҙендә, бөтә галилей айҙары араһында Европала , кәм тигәндә, микроб тормоштоң булыу ихтималлығы күҙәтелә, тип фараздана.

1980-се йылдар башлап Каллисто Марсҡа шундай уҡ миссиянан һуң пилотлы йыһан осошо өсөн йәлеп итеү маҡсаты тип һанала, сөнки ул Юпитерҙың радиация билбауынан ситтә ята.

• Спутники Юпитера
• Вальхалла
• The Callisto Protocol

Комментарии

Источники

• Бурба Г. А. Номенклатура деталей рельефа галилеевых спутников Юпитера / Отв. ред. К. П. Флоренский и Ю. И. Ефремов. — Москва: Наука, 1984. — 84 с.

	Портал «Астрономия»
	Каллисто (юлдаш) Викимилектә

• Краткая характеристика Каллисто  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 28 март 2014 года.
• Страничка Каллисто 2012 йыл 15 август архивланған. на NinePlanets.org (инг.)
• Страничка Каллисто 2019 йыл 18 ноябрь архивланған. на Views of the Solar System (инг.)
• Видео вращающейся Каллисто  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 1 июнь 2010 года.
• Карта Каллисто с названиями деталей поверхности 2020 йыл 15 ғинуар архивланған. // НАСА (инг.)
• Карта Каллисто с названиями деталей поверхности 2019 йыл 24 декабрь архивланған. на Gazetteer of Planetary Nomenclature (инг.)